تبخیریها

سنگهای تبخیر‌ی‌:

 تبخیریها عمدتا رسوبات شیمیایی هستند که پس از تغلیظ نمکهای محلول در آب (بر اثر تبخیر) رسوب کرده‌اند. این رسوبات ممکن است در هر جایی که کاهش زیادی در حجم آب بر اثر تبخیر وجود داشته باشد، شکل گیرند. خوراک اصلی بیشتر رسوبات تبخیری به آب دریا بستگی دارد اما آبهای زیر زمینی نیز منشا بسیاری از تبخیریها در محیطهای قاره ای هستند. کانیهای تبخیری در گروه های متنوعی تشکیل می شوند ولی بیشتر آنها نادر و به مقدار کمی تشکیل می شوند (جدول 1). امروزه ترکیبات محلول در آب دریا تحت سلطه ی سدیم و کلرید قرار دارد و تنها 12 مولفه غلظتی بیش از 1 پی پی ام دارند. کانیهای تبخیری اصلی شامل گچ یا ژیپس ( 2H₂oو CaSO₄) و انیدریت (Caso₄) و نمک طعام یا هالیت (Nacl ) می‌باشد. کانیهای تبخیری که بطور طبیعی پدید می‌آیند بیشمارند و از این میان نمکهای پتاسیم و منیزیم (سیلویت، کارنالیت ، پلی هالیت ، کاینیت و کیزریت) از ترکیبات مهم برخی از رسوبات نمکی دریایی می‌باشند. تبخیریها اهمیت اقتصادی زیادی دارند و دارای استفاده‌ها و کاربردهای وسیعی هستند. لایه‌های تبخیری از اجزای مهم بسیاری از میدان‌های نفتی می‌باشند.

معمولا سنگهای پوشش مخازن هیدروکربنی را تشکیل می‌دهند، یا اینکه بر اثر دیاپیریسم نمکی تله‌های ساختمانی را شکل می‌دهند. از نظر زمین‌شناسی ، تبخیریها در مطالعات آب و هوای قدیم مفید هستند، چون آنها معمولا به نواحی خشک با عرض جغرافیایی پایین، جائی که درجه حرارت خیلی بالا، رطوبت نسبی پایین و تبخیر خیلی بیشتر از بارندگی است، محدود می‌شوند.

جدول (1) کانیهای معمول تبخیری به همراه فرمول شیمیایی آنها را نشان می دهد (هاردی 1984)

تبخیریها در طیف وسیعی از محیطهای رسوبی مانند خاکها تا محیطهای دریاچه در قاره ها و از بخش فوق مدی تا بخشهای عمیق محیطهای دریایی  شکل می گیرند. تبخیریها بیشتر در فصل مشترک شورابه و هوا شکل می گیرند و کمتر در خود شورابه، در کف حوضه ی حاوی شورابه، در رسوبات اشباع شده ی شورابه به شکل کریستالهای جانشینی یا متصل یا به شکل شوره در حاشیه مویینه در نواحی خشک  تشکیل می شوند و شکل گیری آنها به عواملی مثل، غلظت شورابه، ترکیب شورابه، و هیدرولوژی و اقلیم محیط رسوبی بستگی دارد.

 نهشته تبخیری می توانند به 4 طریق تفسیر شوند: 1- انباشته های زیر آبی از بلورهایی که هسته ی آنها در سطح تشکیل شده است یا انباشته های کریستالی 2- ته نشست در کف در زیر آب یا قشرها 3- ته نشستهایی که داخل رسوب بر اثر جای گیری دیاژنتیکی صورت گرفته است که ممکن است بر اثر جانشینی، جا به جایی یا ترکیب غیر تبخیری یا تبخیری هایی که قبلا رسوبات میزبان را شکل داده اند 4- انباشته های آواری حاصل از خرده های تبخیری.

بیشتر کانیهای تبخیری بعد از رسوبگذاری بر اثر فرآیندهای دیاژنزی تغییر می کنند از اینرو، صرفا ترکیب آنها به شکل اولیه نیست.

شکل بالا انواع مدل در حوضه های تبخیری مجزا را نشان می دهد. کاهش رسوب تبخیری در پاسخ به نرخ نفوذ پایین (نسبت به هرز روی تبخیری) رخ می دهد. رسوبات تبخیری در آبهای عمیق فقط در حوضه هایی با نرخ پایین برگشت و تبخیر شکل می گیرند. حوضه های دیگر، خشکی ناشی از تبخیر را تجربه می کنند. به هر حال با نرخ پایین تبخیر، مدت زمان زیادی برای تغلیظ حجم کل شورابه در حوضه نیاز است، تا نقطه ای که رسوبات تبخیری انباشته شوند. زمانیکه غلظت کربنات کلسیم تا 8/1 برابر، ژیپس 8/3 برابر، هالیت 6/10 برابر آب دریا برسد رسوب می کنند. در مرحله ای که غلظت به 70 برابر آب دریا برسد سولفاتهای منیزیم و تا 90 برابر زمان ته نشست پتاسیم است.

شکل بالا محیطهای تبخیری امروزی را نشان می دهد. تبخیریها در حوضه های داخلی غیر دریایی با دریاچه های پلایایی، حوضچه های نمک و پهنه های گلی (سبخاهای قاره ای)، پهنه های گلی فوق مدی در سواحل (سبخاهای دریایی) و تغذیه کننده از دریا، لاگونهای ساحلی و حوضچه های نمک (دریاچه های نمک).

ژیپس بیشتر در رخنمونها دارای بلورهای خیلی ریز است و به رنگ سفید تا صورتی به شکل توده های نودولار در گلسنگها ( که معمولا قرمزند) ایجاد می شوند و یا مانند ندولهای تقربا فشرده با سوزنهای نازکِ رسوب در بینابین ( بافت توری مرغی) هستند.