بررسی طرحهای پیشنهادی برای تثبیت رودخانه شیله
| دسته | زمین شناسی مهندسی |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | سومین همایش سالانه انجمن زمین شناسی ایران |
| نویسنده | غلامرضا لشگری پور |
| تاريخ برگزاری | ۱۲ شهریور ۱۳۸۴ |
متن اصلی:
تثبیت رودخانه شیله
رودخانه شیله از نظر ژئومروفولوژیکی بسیار مورد توجه میباشد زیرا برعکس شیب توپوگرافی جریان دارد. با توجه به خصوصیات ژئومروفولوژیکی به نظر میرسد که این رودخانه بسیار جوان بوده و شاید طی چند هزار سال اخیر ایجاد شده است. مشکل اساسی این رودخانه فرسایشپذیری شدید و پیشروی سریع آن به سمت دریاچه هامون میباشد. این مسأله در سرپنجههای فرسایشی آن به خوبی قابل رؤیت است. چنانچه این روند فرسایشی ادامه یابد در سالهای نه چندان دور دریاچه هامون از بین رفته و به رودخانهای تبدیل خواهد شد.
گزارشات تاریخی هم دلالت بر پسروی هامون در طی قرون گذشته دارد. به عنوان مثال تراز زمینهای زیر کشت و پوشش گیاهی امروزه حدود 3 متر از زمینهای زیر کشت هزاره سوم پیش از میلاد پایینتر هستند و آثار گیاهان و کشتزارهای قدیمی در ترازهای بالاتر مشاهده میشود (سیّد سجّادی، 1376). این موضوع نمایانگر افت تدریجی سطح آب هامون در طول تاریخ میباشد.
فرسایش شدید در سرپنجههای شیله عمدتاً ریزشی است که خود تحت تأثیر توالی رسوبی منطقه قرار دارد. زیرا در زیر لایه سطحی سیلتی ـ رسی منطقه لایهای از ماسه ریز دانه وجود دارد که فاقد چسبندگی بوده و با سیلابهای مختلف مقداری از ماسهها ریزش کرده و سبب میشود تا قسمتهای فوقانی فرو بریزد. علاوه بر این زهکش آب داخل لایه ماسهای باعث روان شدن آن گردیده که این عمل هم فرسایش را تسهیل میکند. (لشکریپور و غفوری 1377).
باد نیز عامل مؤثر دیگری است که در توسعه سرپنجههای فرسایشی نقش دارد. بدین ترتیب که وزش باد به حرکت آب سرعت بخشیده و آب را به سرپنجهها رسانده و همین ریزش آب به داخل خندقها و سرپنجهها باعث تسریع فرسایش میگردد.
سرریز رودخانه شیله طبق آمار موجود روند خاصی ندارد و معمولاً زمانی که آورد سالیانه هیرمند در دو شاخه سیستان و پریان بیش از حدود 7 میلیارد مترمکعب در سال باشد سرریز در این رودخانه اتفاق میافتد. با توجه به آمار موجود در طول 107 سال گذشته 15 با یعنی به طور متوسط هر 7 سال یکبار سیلاب در رودخانه شیله رخ داده است (سازمان عمران سیستان، 1375).
گسترش سرپنجههای فرسایشی شیله و خروج مقادیر قابل توجهی آب از این رودخانه و کاهش سطح و حجم آب هامون در سالهای اخیر نگرانیهایی را به وجود آورده است. لذا جهت کنترل شیله در سال 1375 یک سد خاکی به صورت موقت بر روی این رودخانه احداث گردید. در سالهای اخیر سازمان آب منطقهای و سازمان عمران سیستان به طور جداگانه مطالعاتی را برای متوقف ساختن روند فرسایش در سر شیله و تثبیت آن انجام دادهاند. سازمان عمران سیستان سازهای بتنی را در نزدیک پل شیله و تثبیت آن، دستیابی به شیوههای مختلف بهرهبرداری از سیلاب رودخانه شیله را مدنظر خواهد داشت. ضمناً محل احداث این سازه در مجاورت پل شیله است. که در صورت ساخت از آن به عنوان پل دوم ارتباطی رودخانه شیله استفاده خواهد شد. ابهامات این طرح در مورد هزینه نهایی، عدم امکان عبوردهی آب در سیلاب بزرگ و استفاده از قسمتی از جاده زاهدان به زابل به عنوان خاکریزه سد میباشد.
سازمان آب منطقه طرح احداث سدی سنگریزهای در فاصله 18 کیلومتری بالاتر از پل شیله را ارائه نموده است. این سد دارای دو بازو به طول تقریبی 20 کیلومتر خواهد بود. پس از تخریب سد خاکی موقتی، امور آب وزارت نیرو اجرای مرحله نخست از سازه پیشنهادی خود را که سد کردن رودخانه می باشد شروع نموده و عملیات ساخت آن در حال اجرا میباشد. هدف از ساخت این سد فقط تثبیت رودخانه شیله بوده و نه ذخیره نمودن آب زیرا از بیشتر بدنه سنگریزهای آن نشست آب وجود خواهد داشت و نتیجتاً کنترلی بر آب پشت سد اعمال نخواهد شد. ضمناً محدودیت آبیاری مراتع خصوصاً مراتع محدود بین سد و پل شیله در این طرح وجود خواهد داشت. همچنین احتمال فرسایش در لایه ماسهای فاقد چسبندگی که قبلاً به آن اشاره شد نیز وجود دارد.
تثبیت رودخانه شیله
رودخانه شیله از نظر ژئومروفولوژیکی بسیار مورد توجه میباشد زیرا برعکس شیب توپوگرافی جریان دارد. با توجه به خصوصیات ژئومروفولوژیکی به نظر میرسد که این رودخانه بسیار جوان بوده و شاید طی چند هزار سال اخیر ایجاد شده است. مشکل اساسی این رودخانه فرسایشپذیری شدید و پیشروی سریع آن به سمت دریاچه هامون میباشد. این مسأله در سرپنجههای فرسایشی آن به خوبی قابل رؤیت است. چنانچه این روند فرسایشی ادامه یابد در سالهای نه چندان دور دریاچه هامون از بین رفته و به رودخانهای تبدیل خواهد شد.
گزارشات تاریخی هم دلالت بر پسروی هامون در طی قرون گذشته دارد. به عنوان مثال تراز زمینهای زیر کشت و پوشش گیاهی امروزه حدود 3 متر از زمینهای زیر کشت هزاره سوم پیش از میلاد پایینتر هستند و آثار گیاهان و کشتزارهای قدیمی در ترازهای بالاتر مشاهده میشود (سیّد سجّادی، 1376). این موضوع نمایانگر افت تدریجی سطح آب هامون در طول تاریخ میباشد.
فرسایش شدید در سرپنجههای شیله عمدتاً ریزشی است که خود تحت تأثیر توالی رسوبی منطقه قرار دارد. زیرا در زیر لایه سطحی سیلتی ـ رسی منطقه لایهای از ماسه ریز دانه وجود دارد که فاقد چسبندگی بوده و با سیلابهای مختلف مقداری از ماسهها ریزش کرده و سبب میشود تا قسمتهای فوقانی فرو بریزد. علاوه بر این زهکش آب داخل لایه ماسهای باعث روان شدن آن گردیده که این عمل هم فرسایش را تسهیل میکند. (لشکریپور و غفوری 1377).
باد نیز عامل مؤثر دیگری است که در توسعه سرپنجههای فرسایشی نقش دارد. بدین ترتیب که وزش باد به حرکت آب سرعت بخشیده و آب را به سرپنجهها رسانده و همین ریزش آب به داخل خندقها و سرپنجهها باعث تسریع فرسایش میگردد.
سرریز رودخانه شیله طبق آمار موجود روند خاصی ندارد و معمولاً زمانی که آورد سالیانه هیرمند در دو شاخه سیستان و پریان بیش از حدود 7 میلیارد مترمکعب در سال باشد سرریز در این رودخانه اتفاق میافتد. با توجه به آمار موجود در طول 107 سال گذشته 15 با یعنی به طور متوسط هر 7 سال یکبار سیلاب در رودخانه شیله رخ داده است (سازمان عمران سیستان، 1375).
گسترش سرپنجههای فرسایشی شیله و خروج مقادیر قابل توجهی آب از این رودخانه و کاهش سطح و حجم آب هامون در سالهای اخیر نگرانیهایی را به وجود آورده است. لذا جهت کنترل شیله در سال 1375 یک سد خاکی به صورت موقت بر روی این رودخانه احداث گردید. در سالهای اخیر سازمان آب منطقهای و سازمان عمران سیستان به طور جداگانه مطالعاتی را برای متوقف ساختن روند فرسایش در سر شیله و تثبیت آن انجام دادهاند. سازمان عمران سیستان سازهای بتنی را در نزدیک پل شیله و تثبیت آن، دستیابی به شیوههای مختلف بهرهبرداری از سیلاب رودخانه شیله را مدنظر خواهد داشت. ضمناً محل احداث این سازه در مجاورت پل شیله است. که در صورت ساخت از آن به عنوان پل دوم ارتباطی رودخانه شیله استفاده خواهد شد. ابهامات این طرح در مورد هزینه نهایی، عدم امکان عبوردهی آب در سیلاب بزرگ و استفاده از قسمتی از جاده زاهدان به زابل به عنوان خاکریزه سد میباشد.
سازمان آب منطقه طرح احداث سدی سنگریزهای در فاصله 18 کیلومتری بالاتر از پل شیله را ارائه نموده است. این سد دارای دو بازو به طول تقریبی 20 کیلومتر خواهد بود. پس از تخریب سد خاکی موقتی، امور آب وزارت نیرو اجرای مرحله نخست از سازه پیشنهادی خود را که سد کردن رودخانه می باشد شروع نموده و عملیات ساخت آن در حال اجرا میباشد. هدف از ساخت این سد فقط تثبیت رودخانه شیله بوده و نه ذخیره نمودن آب زیرا از بیشتر بدنه سنگریزهای آن نشست آب وجود خواهد داشت و نتیجتاً کنترلی بر آب پشت سد اعمال نخواهد شد. ضمناً محدودیت آبیاری مراتع خصوصاً مراتع محدود بین سد و پل شیله در این طرح وجود خواهد داشت. همچنین احتمال فرسایش در لایه ماسهای فاقد چسبندگی که قبلاً به آن اشاره شد نیز وجود دارد.