متاسوماتیسم سدیک در منطقه ناریگان

 متن اصلی:
     شدت متاسوماتیسم در ارتباط مستقیم در ارتباط مستقیم با درزهها و شکستگیهاست و با تغییر ترکیب سنگ، شکل و شدت آن تغییر میکند. تظاهر اصلی متاسوماتیسم در مناطقی که شدت بیشتری دارد سنگهایی است که عموماً بلورهای درشت و غالباً طویل آمفیبول، فلدسپار و گاهی پیروکسن اجزای اصلی آنها را تشکیل میدهد. دانشمندان روسی که در سالهای 1976 تا 1979 تحت نام شرکت تکنواکسپورت به منظور اکتشاف معادن آهن این ناحیه کار تحقیقاتی کردهاند، در گزارشات خود برای اولین بار این سنگها را متاسوماتیت نامیدند. متاسوماتیتها (در معادن آهن چغارت، چادرملو، ناریگان و در مغزههای بیشتر بیهنجاریهای منطقه) همانند نفوذیهای بازی برونزد گستردهای دارند و اغلب به همراه هم دیده میشوند.
از شواهد سنگشناختی پدیده متاسوماتیسم میتوان بافت میرمکیتی و نیز پرتیتهای لکهای درشت (شلی 1993 و اسمیت 1974) در گرانیت، حضور آلبیت شطرنجی (اسمیت 1974) در اغلب نمونههای سنگی خصوصاً ریولیتها را نام برد. از شواهد صحرایی، ناهمگنی شدید و ایجاد هالههای شیمیایی و کانیشناسی در منطقه، هالههای ترکیبی مرتبط با سطح درزهها به گونهای که نوارهای صورتی رنگ حاصل از رشد آلبیت در دو طرف سطح درزه در بسیاری موارد رؤیت میشود. از شواهد شیمیایی تغییرات شدید ترتیب عناصر کمیاب سنگها نسبت به ترکیب میانگین آنها در دنیا (روش ایشو سکایا، اقتباس از حسنیپاک 1370) که دلیلی بر تغییرات متاسوماتیکی است و نیز حضور سنگهایی با ترکیب غیرمعمول به عنوان مثال ریولیتهای دگرسان شده با بیش از 9 درصد Na2O در حالی که فاقد K2O بوده و CaO آن ناچیز (4/0 درصد) است و یا آتشفشانیهای بازی دگرسان شده با حدود 11 درصد MgO در حالی که ¾ درصد Na2O دارد (موسوی 1377). از نظر آماری نیز همبستگی بسیار پایین و حتی منفی Na2O با Al2O3 و K2O در دیوریتها، همگی شواهدی بر عملکرد پدیده متاسوماتیسم در منطقه است.
در این میان گرانیتها کمترین میزان متاسوماتیسم را متحمل شدهاند و تنها در حاشیه دانههای آلکالی فلدسپاری میتوان اثراتی از پرتیتی لکهای و اضافه شدن سدیم به شبکه فلدسپار را ملاحظه کرد. سنگهای سری آتشفشانی ـ رسوبی نیز بیشترین تأثیرات را از متاسوماتیسم گرفتهاند. چنان که مطالعات پتروگرافی نشان میدهد سنگهایی که احتمالاً سنگ اولیه آنها ریولیت پرفیری بوده است تنها از دو فاز کوارتز و آلبیت خالص (شطرنجی) تشکیل شدهاند. حضور آلبیت شطرنجی نشانگر متاسوماتیسم سدیک است (اسمیت 1974).
میزان نفوذپذیری در انواع سنگی موجود به خوبی تأثیرات متفاوت متاسوماتیسم را توجیه میکند. وجه مشترک در تغییرات نمونههای سنگی افزایش میزان سدیم در ترکیب اولیه آنهاست. به همین جهت واژه متاسوماتیسم سدیک بسیار مناسب است. متاسوماتیسم با جانشینی سدیم به جای کلسیم و پتاسیم در فلدسپارها شروع میشود. اضمحلال کانیها مافیک باعث آزاد شدن آهن و منیزیم میشود. با حرکت سیالات متاسوماتیکی از میان سنگها علاوه بر بالا رفتن غلظت عناصر یاد شده میزان سدیم کاهش مییابد. علاوه بر این از دمای سیالات نیز کاسته میشود. با تغییرات شرایط Eh و Ph عناصر تغلیظ یافته بر جای گذاشته خواهند شد. به گونهای که در فواصل دور از مرکز متاسوماتیسم نمونههایی حاوی بلورهای ثانویه شکلدار و درشت اکسید آهن و کربنات یافت میشود. به این مسئله منطقهبندی متاسوماتیکی کورژینسکی اتلاق میشود (ترنر و ورهوگن 1960)، به طوری که از یک سنگ همگن با ترکیبات متفاوت در اثر عبور سیالات گرم میتوان به منطقهبندی ترکیبی دست یافت.
در قسمتهایی که میزان متاسوماتیسم شدیدتر است، کانیهای فلدسپار، آمفیبول و پیروکسن تجمع یافتهاند. بافتهای جانشینی به خوبی در آنها دیده میشود. گاهی نیز این فازها تشکیل رگچهها و رگههای مجزایی را داده است. قطر آنها حداکثر تا یک متر و طول آنها از چند تا چندین متر متغیر است. بافت این رگهها از انواع پرکننده فضای خالی (بافت شانهای) بوده و بلورهای طویل و درشت آمفیبول از سطح رگه به داخل رشد کردهاند. به جهت نرمی بافت رگهها و عدم امکان تهیه مقطع نازک، ترکیبات کانیهای مشکله آنها از روی نتایج تجزیه شیمیایی از طریق فلوئورسانس اشعه ایکس محاسبه شد (روشهای محاسبه از دبیر و همکاران 1991 اقتباس شد). فاز آمفیبول در سری ترکیبی ترمولیت ـ اکتینولیت ونزدیک به قطب ترمولیت، فاز پیروکسن متعلق به محدوده دیوپسید و فاز فلدسپاری آلبیت پتاسیک به دست آمد. طیف تفرق اشعه ایکس این سنگها نیز تا حد زیادی با نتایج فوق سازگاری دارد (موسوی 1377).