معرفی فسیلهائی از خزندگان در پالئوژن زاگرس
| دسته | چینه شناسی و فسیل شناسی |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | سومین همایش سالانه انجمن زمین شناسی ایران |
| نویسنده | محمدعلی جعفریان- منصوره قبادی پور |
| تاريخ برگزاری | ۱۶ شهریور ۱۳۸۴ |
متن اصلی:
ماران: ماران فاقد استخوان های حرکتی سینه ای ( دست) و همچنین فاقد استخوان جناغ یا Sternom بوده و بدین لحاظ دنده ها کاملا آزاد هستند. جمجمه ماران ظریف و استخوانها ثابت نبوده و نسبت به هم حرکت دارند. دندانها بصورت مخروطی و یکنواخت بر روی آرواره و استخوانهای سقف دهان دیده می شوند. تعداد مهره های بدن ماران از اطلس تا دم زیاد و از 80 تا 400 عدد متغیر است. هر مهره دارای دو زائده مفصلی بنام Zygosphene است که با مهره بعدی مفصل می شود.
به علت وجود استخوان کاره یا Quadrate در بخش پسین مفصلی آرواره، این جانور می تواند طعمه ای با اندازه چندین برابر سر خود را ببلعد. طرز قرار گرفتن دندانها که همواره بطرف عقب دهان تمایل دارند باعث می شود که موجود در حال بلعیده شدن هیچگاه بطرف جلوی دهان برنگردد. ظهور ماران در آغاز کرتاسه بالائی می باشد ولی در دوران سوم و بخصوص در ائوسن تنوع بیشتری می یابند، که از این گروه می توان به سه جنس Pachyophis,Palaeophis,Archaeophis اشاره نمود.
Phylum Velata WIRBELTIERE
Class Reptilia LAURENTI, 1768
Subclass Lepidosauria HAECKEL, 1866
Order Squamata OPPEL, 1811
Suborder Serpentes LINNE, 1758 or Ophidia BRONIART, 1800
Superfamily Cholophidia NOCSA, 1923
Family Pachyophidae NOPCSA, 1923
Genus Pachyophis NOPCSA, 1923
طول این مار تا 40 سانتیمتر می رسد و برای اولین بار در کرتاسه نواحی هرزگوبین در بالکان معرفی شده است و در ائوسن میانی تا بالائی در رسوبات دریایی دیده شده است. فک این موجود بیشتر شبیه به سوسماران بوده و تنها به علت وجود دندانهای کوچک سوزنی به ماران شباهت دارد. تقریباً 160 تا 180 مهره دارد که 46 عدد آن در گردن و 77 عدد در تنه تا دم است. مهره های گردن کمی کشیده تر هستند و با زوائد خار مانند قوی تزئین شده اند. این جنس در رسوبات سازند پابده در فیل آباد، در شمال فارسان ناحیه چهارمحال بختیاری یافت شده است.
Family Archaephidae JANENSCH,1906
Genus Archaeophis MASSALONGO,1859
این جنس برای اولین بار در سال 1959 توسط Massalongo در ورونای ایتالیا (Mont Bolca) معرفی شده است. پس از آن چندین جنس و گونه از این فسیل در ائوسن تا اولیگوسن اروپا و شمال امریکا مورد شناسایی قرار گرفته است. در طول سالهای 1912 تا 1956،Gilmore چندین جنس از ماران فسیل از این گروه را در نواحی امریکای شمالی و مغولستان معرفی نموده است.
از این فسیل تنها سر و قسمتی از تنه آن پیدا شده است. سر به صورت کامل حفظ شده و گردن با یک فرو رفتگی جدا می شود. تعداد مهره و دنده ها زیاد و بقیه خصوصیات آن مانند جنس Pachyophis است. این فسیل در رسوبات آهک مارنی کرم رنگ سازند پابده در 9 کیلومتری شمال باباحیدر، سه راهی کوانک در جاده شهرکرد به تونل کوهرنگ یافت شده است.
لاکپشتان: لاکپشتان بدون دندان بوده و بجای آن منقار دارند. لاک آنها ازدو قسمت یکی بخش شکمی یا Plassron و دیگری سپرپشتی یا Dorsal Carapace تشکیل شده است. سپر پشتی از حدود 40 پلاک تشکیل شده است. 8 پلاک از آن به مهره ها می چسبند، حدود 7 عدد از آنها در امتداد دنده ها قرار دارند و 25 عدد از پلاکها در حاشیه سپر پشتی قرار می گیرند.
سپر شکمی شامل 9 پلاک استخوانی است که 8 عدد آنها بصورت جفت در دو ردیف قرار می گیرند و همواره مزوپلاسترون را دارا می باشند که در زیر ناحیه گردن قرار می گیرد. کمربند شانه شامل استخوانهای کتف، غرابی، ماقبل غرابی و ترقوه است که به بخش داخلی پلاسترون اتصال می یابند به طوری که در ناحیه شکمی با پلاسترون و در ناحیه پشتی با ستون مهره اتصال دارند. استخوان شرمگاهی یا Pubis پهن و بزرگ است و دارای یک بخش مفصلی پایه و دو بخش پهن است. استخوان تهیگاهی در پایین قرار گرفته و مستطیلی شکل و کوچک است.
استخوان نشیمنگاهی یا Ischion کوچکترین استخوان را در کمربند لگن تشکیل می دهد. در دست استخوان بازو بزرگ و یک قسمتی و استخوان ساعد دو قسمتی و نسبتا کوتاه است. استخوانهای کف دست شامل 10 استخوان و در سه ردیف، یک ردیف دوتائی، یک ردیف سه تائی در وسط و ردیف آخری بطرف انگشتان 5 عدد است بطوریکه استخوان مکعبی طرف راست ردیف دوم با ردیف سوم در مقابل هم قرار می گیرند. ردیف سوم به تعداد 5 استخوان در امتداد هر یک از انگشتان قرار می گیرد. در دست استخوان بازو یا Humerus بزرگترین استخوان و تقریباً چهار گوش مستطیلی با یک زائده در وسط و استخوان کتف یا Scapula گرز مانند و استخوان غرابی Coracoid سه انشعابی است. در گروه لاکپشتان Pleurodira سر همیشه د رخارج جعبه استخوانی قرار دارد و لگن کاملا به سپر شکمی متصل می باشد.
ظهور لاکپشتان فوق در ژوراسیک بوده که بنظر می رسد که در دوران دوم گسترش بیشتری نسبت به امروز داشته اند.
Phylum Vertebrata WIRBELTIBRE
Class Reptilia LAURENTI, 1768
Snbclass Anaspida WILLISTON, 1917
Order Testudinata OPPEL, 1811
Suborder Pleurodira COPE, 1870
I Family Pelomedusidae COPE, 1865
Genus Streogenys ANDREWS, 1901
Anderws در سال 1903 در یک مقاله از لاکپشتان Pleurodira ائوسن فوقانی تا اولیگوسن زیرین مصر گزارشی ارائه نمود. سپس لاکپشتانی توسط Hay در نواحی نیوجرسی و توسط Bergounioux در الیگوسن اروپا مورد مطالعه قرار گرفتند. در این جنس از لاکپشتان جمجمه بدون استخوان بینی و آهیانه است که در سقف سر بهم فشرده شده و اتصال کامل با هم ندارند و همواره بدون استخوان پیش عقبی است .سپر شکمی از 11 استخوان تشکیل شده است که محدب الطرفین بوده و انگشتان دست و پا تقریباً دراز با 4 یا 5 انگشت است. این خانواده شامل 12 جنس می باشد.
در جنس Streogenys مانند سایر جنسهای خانواده Pleurodira سر و گردن خارج از محفظه استخوانی است. در این جانور استخوانهای تشکیل دهنده کمربند لگن با یک خط درز بهم متصل شده و به کناره های پلاسترون می چسبند.
انتشار آنها در طول زمان با مطالعاتی که صورت گرفته در 2 مرحله به حداکثر خود رسیده است. یکی در کرتاسه بالا و دیگری در پلیوسن تا عهد حاضر. این جنس بیشتر مربوط به آبهای شیرین بوده و ممکن است نمونه مورد نظر که در رسوبات سازند پابده در 4 کیلومتری شمال شرق ایلام یافت شده مربوط به دلتا یا مصب رودخانه باشد زیرا در این محل تجمع آثار فسیلی گیاهی و ماهیان نیز دیده می شود.
ماران: ماران فاقد استخوان های حرکتی سینه ای ( دست) و همچنین فاقد استخوان جناغ یا Sternom بوده و بدین لحاظ دنده ها کاملا آزاد هستند. جمجمه ماران ظریف و استخوانها ثابت نبوده و نسبت به هم حرکت دارند. دندانها بصورت مخروطی و یکنواخت بر روی آرواره و استخوانهای سقف دهان دیده می شوند. تعداد مهره های بدن ماران از اطلس تا دم زیاد و از 80 تا 400 عدد متغیر است. هر مهره دارای دو زائده مفصلی بنام Zygosphene است که با مهره بعدی مفصل می شود.
به علت وجود استخوان کاره یا Quadrate در بخش پسین مفصلی آرواره، این جانور می تواند طعمه ای با اندازه چندین برابر سر خود را ببلعد. طرز قرار گرفتن دندانها که همواره بطرف عقب دهان تمایل دارند باعث می شود که موجود در حال بلعیده شدن هیچگاه بطرف جلوی دهان برنگردد. ظهور ماران در آغاز کرتاسه بالائی می باشد ولی در دوران سوم و بخصوص در ائوسن تنوع بیشتری می یابند، که از این گروه می توان به سه جنس Pachyophis,Palaeophis,Archaeophis اشاره نمود.
Phylum Velata WIRBELTIERE
Class Reptilia LAURENTI, 1768
Subclass Lepidosauria HAECKEL, 1866
Order Squamata OPPEL, 1811
Suborder Serpentes LINNE, 1758 or Ophidia BRONIART, 1800
Superfamily Cholophidia NOCSA, 1923
Family Pachyophidae NOPCSA, 1923
Genus Pachyophis NOPCSA, 1923
طول این مار تا 40 سانتیمتر می رسد و برای اولین بار در کرتاسه نواحی هرزگوبین در بالکان معرفی شده است و در ائوسن میانی تا بالائی در رسوبات دریایی دیده شده است. فک این موجود بیشتر شبیه به سوسماران بوده و تنها به علت وجود دندانهای کوچک سوزنی به ماران شباهت دارد. تقریباً 160 تا 180 مهره دارد که 46 عدد آن در گردن و 77 عدد در تنه تا دم است. مهره های گردن کمی کشیده تر هستند و با زوائد خار مانند قوی تزئین شده اند. این جنس در رسوبات سازند پابده در فیل آباد، در شمال فارسان ناحیه چهارمحال بختیاری یافت شده است.
Family Archaephidae JANENSCH,1906
Genus Archaeophis MASSALONGO,1859
این جنس برای اولین بار در سال 1959 توسط Massalongo در ورونای ایتالیا (Mont Bolca) معرفی شده است. پس از آن چندین جنس و گونه از این فسیل در ائوسن تا اولیگوسن اروپا و شمال امریکا مورد شناسایی قرار گرفته است. در طول سالهای 1912 تا 1956،Gilmore چندین جنس از ماران فسیل از این گروه را در نواحی امریکای شمالی و مغولستان معرفی نموده است.
از این فسیل تنها سر و قسمتی از تنه آن پیدا شده است. سر به صورت کامل حفظ شده و گردن با یک فرو رفتگی جدا می شود. تعداد مهره و دنده ها زیاد و بقیه خصوصیات آن مانند جنس Pachyophis است. این فسیل در رسوبات آهک مارنی کرم رنگ سازند پابده در 9 کیلومتری شمال باباحیدر، سه راهی کوانک در جاده شهرکرد به تونل کوهرنگ یافت شده است.
لاکپشتان: لاکپشتان بدون دندان بوده و بجای آن منقار دارند. لاک آنها ازدو قسمت یکی بخش شکمی یا Plassron و دیگری سپرپشتی یا Dorsal Carapace تشکیل شده است. سپر پشتی از حدود 40 پلاک تشکیل شده است. 8 پلاک از آن به مهره ها می چسبند، حدود 7 عدد از آنها در امتداد دنده ها قرار دارند و 25 عدد از پلاکها در حاشیه سپر پشتی قرار می گیرند.
سپر شکمی شامل 9 پلاک استخوانی است که 8 عدد آنها بصورت جفت در دو ردیف قرار می گیرند و همواره مزوپلاسترون را دارا می باشند که در زیر ناحیه گردن قرار می گیرد. کمربند شانه شامل استخوانهای کتف، غرابی، ماقبل غرابی و ترقوه است که به بخش داخلی پلاسترون اتصال می یابند به طوری که در ناحیه شکمی با پلاسترون و در ناحیه پشتی با ستون مهره اتصال دارند. استخوان شرمگاهی یا Pubis پهن و بزرگ است و دارای یک بخش مفصلی پایه و دو بخش پهن است. استخوان تهیگاهی در پایین قرار گرفته و مستطیلی شکل و کوچک است.
استخوان نشیمنگاهی یا Ischion کوچکترین استخوان را در کمربند لگن تشکیل می دهد. در دست استخوان بازو بزرگ و یک قسمتی و استخوان ساعد دو قسمتی و نسبتا کوتاه است. استخوانهای کف دست شامل 10 استخوان و در سه ردیف، یک ردیف دوتائی، یک ردیف سه تائی در وسط و ردیف آخری بطرف انگشتان 5 عدد است بطوریکه استخوان مکعبی طرف راست ردیف دوم با ردیف سوم در مقابل هم قرار می گیرند. ردیف سوم به تعداد 5 استخوان در امتداد هر یک از انگشتان قرار می گیرد. در دست استخوان بازو یا Humerus بزرگترین استخوان و تقریباً چهار گوش مستطیلی با یک زائده در وسط و استخوان کتف یا Scapula گرز مانند و استخوان غرابی Coracoid سه انشعابی است. در گروه لاکپشتان Pleurodira سر همیشه د رخارج جعبه استخوانی قرار دارد و لگن کاملا به سپر شکمی متصل می باشد.
ظهور لاکپشتان فوق در ژوراسیک بوده که بنظر می رسد که در دوران دوم گسترش بیشتری نسبت به امروز داشته اند.
Phylum Vertebrata WIRBELTIBRE
Class Reptilia LAURENTI, 1768
Snbclass Anaspida WILLISTON, 1917
Order Testudinata OPPEL, 1811
Suborder Pleurodira COPE, 1870
I Family Pelomedusidae COPE, 1865
Genus Streogenys ANDREWS, 1901
Anderws در سال 1903 در یک مقاله از لاکپشتان Pleurodira ائوسن فوقانی تا اولیگوسن زیرین مصر گزارشی ارائه نمود. سپس لاکپشتانی توسط Hay در نواحی نیوجرسی و توسط Bergounioux در الیگوسن اروپا مورد مطالعه قرار گرفتند. در این جنس از لاکپشتان جمجمه بدون استخوان بینی و آهیانه است که در سقف سر بهم فشرده شده و اتصال کامل با هم ندارند و همواره بدون استخوان پیش عقبی است .سپر شکمی از 11 استخوان تشکیل شده است که محدب الطرفین بوده و انگشتان دست و پا تقریباً دراز با 4 یا 5 انگشت است. این خانواده شامل 12 جنس می باشد.
در جنس Streogenys مانند سایر جنسهای خانواده Pleurodira سر و گردن خارج از محفظه استخوانی است. در این جانور استخوانهای تشکیل دهنده کمربند لگن با یک خط درز بهم متصل شده و به کناره های پلاسترون می چسبند.
انتشار آنها در طول زمان با مطالعاتی که صورت گرفته در 2 مرحله به حداکثر خود رسیده است. یکی در کرتاسه بالا و دیگری در پلیوسن تا عهد حاضر. این جنس بیشتر مربوط به آبهای شیرین بوده و ممکن است نمونه مورد نظر که در رسوبات سازند پابده در 4 کیلومتری شمال شرق ایلام یافت شده مربوط به دلتا یا مصب رودخانه باشد زیرا در این محل تجمع آثار فسیلی گیاهی و ماهیان نیز دیده می شود.