زمین، محیط زیست و سوانح طبیعی

ثروت واقعی یک ملت، مردم آن است و هدف توسعه آن است که آنچنان محیطی برای مردم فراهم سازد که از یک زندگی سالم و با کیفیت مطلوب بهره مند شوند. این حقیقت ساده و در عین حال قدرتمند اغلب در بحبوحه کسب ثروت مادی و مالی به فراموشی سپرده می شود.
طی دهه اخیر آگاهی ملی، منطقه ای و جهانی از محیط زیست تغییر اساسی پیدا کرده است. در سند اصلی کنفرانس سازمان ملل در مورد توسعه و محیط زیست در سال 1992 مفهوم توسعه پایدار به عنوان عملی ترین رابطه بین محیط زیست و توسعه که بتواند کیفیت مطلوب را برای زندگی انسان فراهم کند، معرفی شده است. درستور کار 21 به عنوان پایه ایدئولوژیکی توسعه پایدار برای قرن 21 پذیرفته شده است.
توسعه پایدار بیش از هر چیز به نحوه برخورد ما با منابع کمیاب و از جمله زمین مربوط می شود.
زمین ارزشمندترین منبع طبیعی بوده و برای حیات انسان نقش اساسی دارد. زمین را می توان در حد توان آن جزء منابع تجدد پذیر به شمار آورد. نوع، روش و تراکم کاربردی زمین همراه با تعداد زیادی از عوامل زیست محیطی توان و همچنین پایداری بلند مدت و بهره وری زمین را تعیین می کنند. بهره برداری بی رویه و غیر علمی، فرسودگی و تجدید ناپذیری را پدید می آورد. این منبع حیاتی را باید با دقت بیشتری نگهداری، بهره برداری و اداره کرد. فشارهای بی امان و استفاده های نامتناسب با ظرفیت آن تهدید جدی را بوجود آورده است.
از بین رفتن جنگلها به منظور تبدیل آن به اراضی کشاورزی در عین حال همراه بوده است با از دست رفتن اراضی مرغوب کشاورزی جهت ایجاد سکونتگاهها، صنایع، خطوط ارتباطی (نظیر راه و راه آهن) و سایر تاسیسات. برای مثال اراضی حاصلخیز چین سالهای 1957 و 1990 حداقل 35 میلیون هکتار که معادل کل زمینهای حاصلخیز فرانسه، آلمان، دانمارک و هلند است کاهش یافته است
(UN, 1995, P.5).
در خلال 45 سال گذشته 1/9 میلیارد هکتار زمین دچار تخریب شده است که 850 میلیون هکتار آن در منطقه آسیا بوده است (Olderman et al., 1990). مهمترین علل این امر فعالیتهای کشاورزی، جنگل زدایی و چرای بی رویه مراتع بوده است.
فرسایش خاک توسط انسان یکی از عوامل مهم تخریب زمین بوده است. این عامل را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
1- فرایندهای فرسایش که منجر به جابجایی خاک می شود و عمدتاٌ از طریق فرسایش آب و باد صورت می گیرد.
2- دگرگونی درونی بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی.
فرسایش توسط آب مهمترین عامل تهدید کننده خاک است که به خاطر از بین رفتن پوشش گیاهی بر اثر قطع بی رویه درختان، تسطیح زمین، چرای بی رویه، استفاده پوشش گیاهی به منظور سوخت و عدم کنترل صحیح آبهای سطحی بوقوع می پیوندند (نمونه نکا).
فرسایش بر اثر باد در نواحی خشک و نیمه خشک دیده می شود که باد شدید خاک را بلند کرده و در دور دست ها پراکنده می کند. با این ترتیب ذرات ریز خاک از بین رفته، ذرات درشت و غیر حاصلخیز باقی می ماند. در وضعیتهای حاد، خاک و شن روی زمین لغزیده و تپه های متحرکی را بوجود می آورد که اراضی کشاورزی و سکونتگاههای مجاور را تهدید می کند. تخریب پوشش گیاهی تاثیر عمده ای در افزایش شدت فرسایش بادی دارد. بیشترین فرسایش از این نوع در ایران اتفاق می افتد که 60 درصد از اراضی کشاورزی را مورد تهدید قرار می دهد (UN, 1995, P.13).
تخریب فیزیکی زمین می تواند به خاطر ضعف چسبندگی، پایین بودن جذب پذیری، اکسیژن ناکافی، عدم نگهداری آب، سختی و کم عمقی بوقوع بپیوندد.
مهمترین فرایند شیمیایی تخریب زمین، نمکی شدن آن است.
بیابان زدایی به مفهوم تخریب زمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب است که بر اثر عوامل مختلفی همچون تغییرات اقلیمی و فعالیتهای انسانی بوقوع می پیوندد. در ایران نرخ بیابان زایی بین یک تا 1/5 میلیون هکتار در سال برآورد شده است.