بقایای ماهی های( Holocephalian (Bradyodonts از دونین پسین و کربونیفر پیشین ایران، البرز مرکزی
| دسته | چینه شناسی و فسیل شناسی |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | پانزدهمین گردهمائی علوم زمین |
| نویسنده | هوشنگ دشتبان |
| تاريخ برگزاری | ۲۷ بهمن ۱۳۷۵ |
برای اولین بار بقایای فراوانی از دندان های متعلق به ماهی های برادیودونت (هولوسفالین ها) از لایه های رسوبی متعلق به دونین پسین و کربنیفر پیشین در البرز مرکزی به دست آمده و بررسی شده اند. این ماهی ها از فراسنین فوقانی ظاهر شده و در فامنین میانی تا فوقانی فراوان شده و در کربنیفر پیشین به اوج شکوفایی خود می رسند. نمونه های به دست آمده از ایران متعلق به خانواده های زیر می باشند.
Cochliodontidae, Psammodontidae Helodontidae Psephodontidae حضور گسترده این صفحات دندانی در چهار افق مجزا در گستره البرز مرکزی حاکی از وجود دریایی گرم و کم عمق در زمان های فوق در این ناحیه می باشد. همچنین با کمک آنها می توان به راحتی رسوبات دونین پسین را از کربنیفر پیشین در عملیات صحرایی ناحیه البرز مرکزی تفکیک نمود.
مقدمه:
رسوبات دونین پسین و کربنیفر پیشین (سازند جیرود) گسترش نسبتاٌ وسیعی در البرز مرکزی دارند، سنگ شناسی سازند جیرود (گتانی 1965) به طور عمده شامل تناوبی از ماسه سنگ، شیل و آهک و گاهی کنگلومرا و در بخش انتهایی بازالت می باشد. سن نسبی این سازند فراسنین فوقانی و فامنین، مرز تدریجی دونین کربونیفر (استرونین) و شروع کربونیفر پیشین است. در طول چند سال گرد آوری و بررسی بقایای ماهی های دوران اول در این ناحیه بقایای فراوانی از دندان ماهی های Holocephalina Bradyodonts به دست آمده و شناسایی گردیده اند. این ماهی ها به علت ویژگی صفحات دندانی بسیار شاخص هستند. دندانها بصورت مختلف در کنار هم روی آرواره های پایین و بالا قرار دارند و فاقد برجستگی نوک تیز و دارای سطحی پهن با منافذ متعدد می باشند. با توجه به نمونه های فراوان به دست آمده و مشخص شدن گسترش زمانی و تجمع آنها در چهار افق شاخص، می توان از آن ها برای تفکیک و تشخیص رسوبات دونین پسین از کربونیفر پیشین استفاده نمود.
نحوه آماده کردن نمونه ها
برای این کار می بایستی نمونه ها را در اسید استیک 10% یا ضعیفتر قرار داد و تا زمانی که تمامی رسوبات از نمونه جدا گردند بایستی ادامه یابد.
توصیف نمونه ها
اکثر نمونه ها از چهار افق اصلی حاوی بقایای ماهی ها در برش های زاگون، جیرود و دریندسر به دست آمده اند نمونه های پراکنده ای نیز از برش های لالون و مبارک آباد به دست آمده اند. با توجه به حضور این بقایا در چهار افق، نمونه های هر افق به طور جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند.
الف- دونین پسین
1- اولین افق: فراسنین فوقانی؟ فامنین زیرین تا میانی
در لایه های کربناته آهکی ماسه ای قبل از اولین بازالت در برش زاگون و لایه های معادل آن در برش؟ لالون ظاهر می گردند که پایین ترین سن حضور آنها در این سازند و در ایران به شمار می رود و بیشتر شامل یک خانواده است.
نمونه ها کوچک ساده و دارای تاجی محدب می باشند با سطحی منفذ دار، ریشه این نمونه ها در لبه دهانی ضخامت قابل توجهی دارد و به طرف لبه بیرونی از ضخامت آن کاسته می شود و آن ها را می توان یه Helodont منسوب نمود.
2- دومین افق: فامنین میانی تا فوقانی؟ شروع استرونین
در انتهای لایه های کربناته ماسه ای و قبل از شروع ماسه سنگ های کنگلومرایی حاوی بقایای گیاهی در زیر بازالت انتهایی در برش های زاگون و جیرود دندان ها متنوع تر و فراوان تر می شوند، که حاکی از شروع شکوفایی آنها به علت نابودی ماهی های زره دار در بالاترین حد لایه های منسوب به دونین پسین یا حاکی از شروع مرز دونین کربنیفر می باشند دارای سطحی محدب الطرفین منفذ دار که تحدب آنها در پهلو ها کمتر می گردد. بیضوی شکل با یک لبه نسبتاٌ صافتر یا لبه دهانی و لبه محدب یا بیرونی و قسمت میانی با برجستگی مشخص و قرینه که گاهی غیر قرینه در روی تاج مشخص است. این نمونه ها را می توان از نوع Helodont یا به جنس Helodus منسوب نمود.
بیضوی یا مستطیل شکل با تحدب سطح منفذ دار دندان در قسمت میانی که شکل مشخصی به دندان می دهد. برجستگی میانی قرینه یا غیر قرینه با دو نوار کناری کم ارتفاع که از برجستگی میانی به وسیله دو فرو رفتگی یا دو شیار مشخص جدا می گردند شاخص این خانواده به شمار می روند. عرض دندان ها به طرف لبه های جانبی کم می گردد و لبه های عرضی و تحدب بیشتری نسبت به لبه بیرونی دارد و شیارها و یا فرو رفتگی ها نیز به طرف لبه دهانی از هم فاصله می گیرند. برجستگی میانی به صورت قرینه یا غیر قرینه است به طوری که گاهی فقط یک نوار کناری دارند. اکثراٌ نمونه ها را می توان به بخش میانی آرواره پایینی نسبت داد. با توجه به خصوصیات ظاهری می توان آنها را به جنس Cochliodus و گونه C.contortus منسوب نمود.
یک قالب خارجی حاکی از وجود دندانی با سطحی نسبتاٌ صاف و منفذ دار است و کاملاٌ شبیه به جنس شاخص Psammodus می باشد که در دونین پسین ظاهر شده و در کربنیفر توسعه می یابد.
ب- کربنیفر پیشین
1- اولین افق: پایان استرونین؟ یا تورنزین زیرین تا میانی
بعد از بازالت انتهایی و پایان لایه های کنگلومرایی حاوی بقایای گیاهی در برش جیرود لایه های معادل آن در برش دربندسر یک لایه ماسه سنگی تا کوارتزیتی با منظره کنگلومرایی با قطعات سفید رنگ و گسترش جانبی قابل تعقیب دیده می شود که اکثر قطعات سفید رنگ چیزی نیستند جز صفحات دندانی برادیودونت ها.
سطح نسبتاٌ وسیع و منفذ دار با برجستگی میانی مشخص و احتمالاٌ برجستگی های بیضی شکل با انحنای کروی در طول و سطح محدب و یکنواخت و فاقد برجستگی مشخص می باشد لبه های جلویی و عقبی کنگره دارند که شاخص جنس Psephodus بوده و محل اتصال با دندان های مجاور هستند.
2- دومین افق:تورنیزین میانی تا فوقانی
در پایان اولین لایه های آهک ماسه ای و در یک لایه نازک ماسه سنگ کنگلومرایی آمده که متعلق به خانواده های زیر هستند.
نمونه های فراوانی متعلق به این خانواده و جنس شاخص آن Helodus هستند. از آن میان می توان به گونه های شاخص H. turgidus با قله مرکزی برجسته، H. didymus با قله مرکزی وسیع و سطح صاف
H. appendicularis با قله مرکزی نوک تیز اشاره نمود. هر سه گونه فوق فاقد برجستگی های کناری می باشند.
Cochliodontidae حضور این خانواده قطعی نیست.
دندان های بیضوی شکل با پیچیدگی طولی و تحدب نسبتاٌ یکسان سطح، شاخص هستند. نمونه های فراوان به دست آمده با وجود اختلاف در اندازه، از نظر خصوصیات ظاهری یکسان و کاملاٌ مشابه به گونه
P. magnus می باشند که به خصوص در اروپای شمالی و آمریکای شمالی توسعه دارد.
مستطیل شکل و نسبتاٌ بزرگ میباشند. سطح دندان صاف و گاهی برجستگی های بسیار ظریف موجی شکل با تحدب به طرف لبه بیرونی در این سطح دیده می شود. لبه دهانی مقعر و لبه بیرونی محدب هستند که جهت رشد دندان ها از داخل دهان به طرف بیرون را نشان می دهند. ریشه به صورت عمودی در زیر تاج قرار داشته و ضخامت متغیر آن بیشتر از تاج است. با توجه به خصوصیات ظاهری می توان آنها را به گونه شاخص و جهانی کربونیفر پسین P. rugosus نسبت داد.
نتایج حاصله:
1- حضور گسترده ماهی های برادیودونت از دونین پسین تا کربنیفر پیشین در گستره البرز مرکزی و ایران برای اولین بار.
2- حضور فراوان و عمده برادیودونت ها در ایران نسبت به سایر مکان های حاوی بقایای مهره داران در آسیا
3- وجود چهار افق شاخص در البرز مرکزی، دو افق در دونین پسین و دو افق در کربنیفر پیشین با حضور خانواده های مشخص برادیودونت ها:
Helodontidae, Cochliodontidae, Psephodontidae Psammodontidae
4- با توجه به محیط زیست این ماهی ها، می توان دریایی وسیع، گرم و کم عمق را در طول این زمان در گستره البرز مرکزی به عنوان محدوده زیست آنها در نظر گرفت که احتمالاٌ تا ایران مرکزی ادامه داشته است، (دشتبان 1374)، همراه با حضور فراوان نرم تنان و بازوپایان و ...
5- خصوصیات ظاهری مشخص این صفحات دندانی، امکان استفاده از آنها را به عنوان سنگواره های شاخص جهت تفکیک رسوبات دونین پسین از کربنیفر پیشین در عملیات صحرایی ناحیه البرز مرکزی مطرح می کند.
Cochliodontidae, Psammodontidae Helodontidae Psephodontidae حضور گسترده این صفحات دندانی در چهار افق مجزا در گستره البرز مرکزی حاکی از وجود دریایی گرم و کم عمق در زمان های فوق در این ناحیه می باشد. همچنین با کمک آنها می توان به راحتی رسوبات دونین پسین را از کربنیفر پیشین در عملیات صحرایی ناحیه البرز مرکزی تفکیک نمود.
مقدمه:
رسوبات دونین پسین و کربنیفر پیشین (سازند جیرود) گسترش نسبتاٌ وسیعی در البرز مرکزی دارند، سنگ شناسی سازند جیرود (گتانی 1965) به طور عمده شامل تناوبی از ماسه سنگ، شیل و آهک و گاهی کنگلومرا و در بخش انتهایی بازالت می باشد. سن نسبی این سازند فراسنین فوقانی و فامنین، مرز تدریجی دونین کربونیفر (استرونین) و شروع کربونیفر پیشین است. در طول چند سال گرد آوری و بررسی بقایای ماهی های دوران اول در این ناحیه بقایای فراوانی از دندان ماهی های Holocephalina Bradyodonts به دست آمده و شناسایی گردیده اند. این ماهی ها به علت ویژگی صفحات دندانی بسیار شاخص هستند. دندانها بصورت مختلف در کنار هم روی آرواره های پایین و بالا قرار دارند و فاقد برجستگی نوک تیز و دارای سطحی پهن با منافذ متعدد می باشند. با توجه به نمونه های فراوان به دست آمده و مشخص شدن گسترش زمانی و تجمع آنها در چهار افق شاخص، می توان از آن ها برای تفکیک و تشخیص رسوبات دونین پسین از کربونیفر پیشین استفاده نمود.
نحوه آماده کردن نمونه ها
برای این کار می بایستی نمونه ها را در اسید استیک 10% یا ضعیفتر قرار داد و تا زمانی که تمامی رسوبات از نمونه جدا گردند بایستی ادامه یابد.
توصیف نمونه ها
اکثر نمونه ها از چهار افق اصلی حاوی بقایای ماهی ها در برش های زاگون، جیرود و دریندسر به دست آمده اند نمونه های پراکنده ای نیز از برش های لالون و مبارک آباد به دست آمده اند. با توجه به حضور این بقایا در چهار افق، نمونه های هر افق به طور جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند.
الف- دونین پسین
1- اولین افق: فراسنین فوقانی؟ فامنین زیرین تا میانی
در لایه های کربناته آهکی ماسه ای قبل از اولین بازالت در برش زاگون و لایه های معادل آن در برش؟ لالون ظاهر می گردند که پایین ترین سن حضور آنها در این سازند و در ایران به شمار می رود و بیشتر شامل یک خانواده است.
نمونه ها کوچک ساده و دارای تاجی محدب می باشند با سطحی منفذ دار، ریشه این نمونه ها در لبه دهانی ضخامت قابل توجهی دارد و به طرف لبه بیرونی از ضخامت آن کاسته می شود و آن ها را می توان یه Helodont منسوب نمود.
2- دومین افق: فامنین میانی تا فوقانی؟ شروع استرونین
در انتهای لایه های کربناته ماسه ای و قبل از شروع ماسه سنگ های کنگلومرایی حاوی بقایای گیاهی در زیر بازالت انتهایی در برش های زاگون و جیرود دندان ها متنوع تر و فراوان تر می شوند، که حاکی از شروع شکوفایی آنها به علت نابودی ماهی های زره دار در بالاترین حد لایه های منسوب به دونین پسین یا حاکی از شروع مرز دونین کربنیفر می باشند دارای سطحی محدب الطرفین منفذ دار که تحدب آنها در پهلو ها کمتر می گردد. بیضوی شکل با یک لبه نسبتاٌ صافتر یا لبه دهانی و لبه محدب یا بیرونی و قسمت میانی با برجستگی مشخص و قرینه که گاهی غیر قرینه در روی تاج مشخص است. این نمونه ها را می توان از نوع Helodont یا به جنس Helodus منسوب نمود.
بیضوی یا مستطیل شکل با تحدب سطح منفذ دار دندان در قسمت میانی که شکل مشخصی به دندان می دهد. برجستگی میانی قرینه یا غیر قرینه با دو نوار کناری کم ارتفاع که از برجستگی میانی به وسیله دو فرو رفتگی یا دو شیار مشخص جدا می گردند شاخص این خانواده به شمار می روند. عرض دندان ها به طرف لبه های جانبی کم می گردد و لبه های عرضی و تحدب بیشتری نسبت به لبه بیرونی دارد و شیارها و یا فرو رفتگی ها نیز به طرف لبه دهانی از هم فاصله می گیرند. برجستگی میانی به صورت قرینه یا غیر قرینه است به طوری که گاهی فقط یک نوار کناری دارند. اکثراٌ نمونه ها را می توان به بخش میانی آرواره پایینی نسبت داد. با توجه به خصوصیات ظاهری می توان آنها را به جنس Cochliodus و گونه C.contortus منسوب نمود.
یک قالب خارجی حاکی از وجود دندانی با سطحی نسبتاٌ صاف و منفذ دار است و کاملاٌ شبیه به جنس شاخص Psammodus می باشد که در دونین پسین ظاهر شده و در کربنیفر توسعه می یابد.
ب- کربنیفر پیشین
1- اولین افق: پایان استرونین؟ یا تورنزین زیرین تا میانی
بعد از بازالت انتهایی و پایان لایه های کنگلومرایی حاوی بقایای گیاهی در برش جیرود لایه های معادل آن در برش دربندسر یک لایه ماسه سنگی تا کوارتزیتی با منظره کنگلومرایی با قطعات سفید رنگ و گسترش جانبی قابل تعقیب دیده می شود که اکثر قطعات سفید رنگ چیزی نیستند جز صفحات دندانی برادیودونت ها.
سطح نسبتاٌ وسیع و منفذ دار با برجستگی میانی مشخص و احتمالاٌ برجستگی های بیضی شکل با انحنای کروی در طول و سطح محدب و یکنواخت و فاقد برجستگی مشخص می باشد لبه های جلویی و عقبی کنگره دارند که شاخص جنس Psephodus بوده و محل اتصال با دندان های مجاور هستند.
2- دومین افق:تورنیزین میانی تا فوقانی
در پایان اولین لایه های آهک ماسه ای و در یک لایه نازک ماسه سنگ کنگلومرایی آمده که متعلق به خانواده های زیر هستند.
نمونه های فراوانی متعلق به این خانواده و جنس شاخص آن Helodus هستند. از آن میان می توان به گونه های شاخص H. turgidus با قله مرکزی برجسته، H. didymus با قله مرکزی وسیع و سطح صاف
H. appendicularis با قله مرکزی نوک تیز اشاره نمود. هر سه گونه فوق فاقد برجستگی های کناری می باشند.
Cochliodontidae حضور این خانواده قطعی نیست.
دندان های بیضوی شکل با پیچیدگی طولی و تحدب نسبتاٌ یکسان سطح، شاخص هستند. نمونه های فراوان به دست آمده با وجود اختلاف در اندازه، از نظر خصوصیات ظاهری یکسان و کاملاٌ مشابه به گونه
P. magnus می باشند که به خصوص در اروپای شمالی و آمریکای شمالی توسعه دارد.
مستطیل شکل و نسبتاٌ بزرگ میباشند. سطح دندان صاف و گاهی برجستگی های بسیار ظریف موجی شکل با تحدب به طرف لبه بیرونی در این سطح دیده می شود. لبه دهانی مقعر و لبه بیرونی محدب هستند که جهت رشد دندان ها از داخل دهان به طرف بیرون را نشان می دهند. ریشه به صورت عمودی در زیر تاج قرار داشته و ضخامت متغیر آن بیشتر از تاج است. با توجه به خصوصیات ظاهری می توان آنها را به گونه شاخص و جهانی کربونیفر پسین P. rugosus نسبت داد.
نتایج حاصله:
1- حضور گسترده ماهی های برادیودونت از دونین پسین تا کربنیفر پیشین در گستره البرز مرکزی و ایران برای اولین بار.
2- حضور فراوان و عمده برادیودونت ها در ایران نسبت به سایر مکان های حاوی بقایای مهره داران در آسیا
3- وجود چهار افق شاخص در البرز مرکزی، دو افق در دونین پسین و دو افق در کربنیفر پیشین با حضور خانواده های مشخص برادیودونت ها:
Helodontidae, Cochliodontidae, Psephodontidae Psammodontidae
4- با توجه به محیط زیست این ماهی ها، می توان دریایی وسیع، گرم و کم عمق را در طول این زمان در گستره البرز مرکزی به عنوان محدوده زیست آنها در نظر گرفت که احتمالاٌ تا ایران مرکزی ادامه داشته است، (دشتبان 1374)، همراه با حضور فراوان نرم تنان و بازوپایان و ...
5- خصوصیات ظاهری مشخص این صفحات دندانی، امکان استفاده از آنها را به عنوان سنگواره های شاخص جهت تفکیک رسوبات دونین پسین از کربنیفر پیشین در عملیات صحرایی ناحیه البرز مرکزی مطرح می کند.