بررسی عملکرد فعالیتهای تکتونیکی منطقه بر روی آبخوان دشت جلگه (تربت حیدریه)

دشت حاصلخیزجلگه با مساحتی حدود 560 کیلومترمربع در شرق شهرستان تربت حیدریه قرار گرفته و دارای اقلیم نیمه خشک می باشد. از لحاظ زمین شناسی  رخساره های دوران اول در منطقه گسترش چندانی نداشته ولی رخساره های دوران دوم و سوم رخنمون زیادی دارند. رسوبات کواترنر با ضخامتی در حدود 200 متر به صورت دگر شیب بروی سنگ کف قرار گرفته اند و ذخایر آب زیرزمینی را در خود جای داده اند. آهک های اوربیتولین دارمربوط به کرتاسه منطقه به دلیل فعالیت تکتونیکی دارای درز و شکاف فراوان بوده و در تغذیه منابع آب زیرزمینی نقش مهمی ایفا می نمایند.

وجود گسل ها، دگر شیبی ها، چین خوردگی ها، نبود چینه شناسی، گسترش افیولیت ها و تشکیل کالرد ملانژها همگی بیانگر حرکات تکتونیکی در کرتاسه فوقانی (فاز آلپین) در منطقه می باشد. عمده ترین تأثیر حرکات تکتونیکی در منطقه وجود گسل شمال دشت با امتداد شرقی-غربی در امتداد جاده چخماق می باشد. در دو طرف این گسل ضخامت آبرفت ها متفاوت بوده و آبرفت های قسمت جنوبی گسل دارای ضخامت کمتری نسبت به آبرفت های قسمت شمالی می باشند.  به دلیل ضخامت زیادتر آبرفت قسمت شمالی، لایه آبدار در شمال گسل از ضخامت بیشتر برخوردار بوده و چاه های حفر شده در این قسمت از آبدهی بیشتری برخوردار می باشد. در این مقاله تأثیر عملکرد حرکات تکتونیکی در منطقه و همچنین بالا بودن دبی چاه ها در قسمت شمالی گسل نسبت به قسمت جنوبی بررسی شده است.

دشت  جلگه از دشت های مهم و حاصلخیز استان خراسان می باشد که در شرق شهرستان تربت حیدریه قرار گرفته است. در برخی از منابع از این دشت بنام دشت زاوه نیز نام برده شده است. این دشت دارای مختصات طول جغرافیایی  59  درجه و ْ15 دقیقه تا 59 درجه و 58 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 35 درجه و 2 دقیقه تا 35 درجه و 21 دقیقه شمالی می باشد. 

بیشتر اهالی این منطقه به شغل کشاورزی و دامداری مشغول می باشند و تنها منبع تامین آب منطقه منابع آب زیرزمینی می باشند. بنابراین صیانت و نگهداری آبخوان این دشت برای ادامه حیات اقتصادی و اجتماعی منطقه از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در امنداد این دشت بخش زاوه، روستاهای دولت آباد و صفی آباد قرار دارد. طول این دشت تا نزدیک روستاهای صفی آباد و مرغزار 48 کیلومتر و وسعت آن 560 کیلومتر مربع است.

 

دشت  جلگه  منطقه ای کوهستانی بوده و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل می باشد. اقلیم منطقه برطبق نمودار اقلیم نمای دومارتن نیمه خشک است. بیش از 50% بارندگی منطقه در فصل زمستان اتفاق می افتد و حداکثر درجه حرارت منطقه 5/42 درجه سانتیگراد و حداقل درجه حرارت 22- درجه سانتیگراد گزارش گردیده است (خسروی، 1375).

نزولات جوی منطقه در زمستان ها بویژه در ارتفاعات اغلب به صورت برف می باشد. متوسط بارندگی سالیانه با استفاده از اطلاعات موجود در ایستگاه تربت حیدریه 267 میلی متر گزارش گردیده است (ولایتی و توسلی، 1370).

 

منطقه مورد مطالعه بخشی از ناحیه وسیعی است که در حدفاصل توده لوت در جنوب و حوضه رسوبی البرز در شمال و شمال غرب قرار دارد و بیشتر از سری های ولکانیکی و سنگ های رسوبی تبخیری پوشانیده شده است. سنگ های اولترابازیک، وجود گسل ها، نبود چینه شناسی و دگر شیبی ها مؤید وقوع حرکات کوهزایی شدیدی در تاریخ زمین شناسی این منطقه می باشد.

در بررسی های چینه شناسی منطقه مشخص گردیده که رخساره های دوران اول در منطقه گسترش چندانی ندارند ولی رخساره های دوران دوم و سوم دارای بیشترین رخنمون می باشند. رخساره کرتاسه با تشکیل کنگلومرای قرمز رنگ به صورت دگر شیب بر روی تشکیلات ژوراسیک بر جای گذاشته شده است. این رسوبات که شامل آهک های خاکستری رنگ با رگه های کلسیت و فسیل اربی تولین است دارای امتداد شرقی ـ غربی می باشند (شکل 1 ).

آهک کرتاسه به دلیل درز و شکاف و مستغرق بودن در سفره آب زیرزمینی دشت از نظر ذخیره آب مناسب می باشد. رخساره های کواترنر که سطح و کف دشت را می پوشاند به صورت دگر شیب بر روی سگ کف چین خورده قرار می گیرد. این رسوبات ذخایر آب زیرزمینی را در خود جای داده و از نظر استحصال آب اهمیت زیادی دارند. این رسوبات به طرف مرکز دشت دانه ریز شده و اراضی مساعدی را جهت کشاورزی تشکیل می دهند و دارای ضخامتی در حدود 200 متر می باشند (شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان، 1368).

 

وجود گسل ها، دگر شیبی ها، چین خوردگی ها، نبود چینه شناسی و همچنین گسترش افیولیت هاهمگی بیانگر کوهزایی آلپین در منطقه است که این حرکات کوهزایی از دوران دوم با تشکیل دگرشیبی بین ژوراسیک و کرتاسه در منطقه مورد مطالعه ظاهر و تا اواخر دوران سوم و ابتدای دوران چهارم ادامه داشته است. آثار کوهزایی کیمرین پسین را می توان با تشکیل کنگلومرای قاعده ای در کرتاسه تحتانی که به صورت دگر شیب بر روی سنگ های ژوراسیک قرار دارد مشاهده نمود (درویش زاده،1370). بیرون زدگی افیولیتی در شمال غرب و گسترش کالردملانژ در شمال دشت نیز نمایناگروجود حرکات تکتونیکی در کرتاسه فوقانی می باشد.

وجود دگر شیبی های متعدد در دوران سوم و نفوذ توده گرانودیوریتی ، چین خوردگی ها و تشکیل کنگلومرا که به صورت دگر شیب بر روی لایه های قدیمی قرار دارند مبین فعالیت فاز کوهزایی آلپین در دوران سوم و چهارم است.

گسل شمال دشت که در امتداد شرقی ـ غربی به موازات جاده چخماق قرار دارد را می توان دنباله گسل تکنار دانست که سبب فرو افتادن دشت در قسمت شمالی گسل و افزایش ضخامت آبرفت در شمال دشت جلگه شده است. با توجه به نتایج بررسی های ژئوفیریکی دشت مشخص گردیده است که سنگ کف دشت از پستی و بلندی فراوانی برخوردار می باشد و حتی تشکیلات آهکی در مرکز دشت آبرفت را قطع کرده است و در سطح زمین رخنمون دارد (شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان، 1368).

حرکات تکتونیکی منطقه باعث ایجاد خردشدگی و درز و شکاف زیاد در تشکیلات منطقه گردیده است.  وجود این درز و شکاف ها سبب گردیده تا آب های سطحی از طریق این درز و شکاف ها آبخوان دشت را تغذیه نمایند. از عوامل مهم تکتونیکی و دگر ریخت دیگر منطقه وجود گسل شرقی-غربی درشمال دشت و تغییرات ضخامت آبرفت در دو طرف آن در منطقه می باشد. این گسل سبب شده  تا بخش جنوبی، سنگ کف سفره در منطقه بالا بیاید، بنابراین سطح آب سفره در آن مناطق بالاآمده و چاه ها زودتر و در عمق کمتر به آب  می رسند. در بخش شمالی گسل که در پی وقوع گسل پایین افتاده و رسوبات کواترنر دارای ضخامت بیشتر بوده و محل مناسبی برای ذخیره آبهای زیرزمینی تشکیل داده اند.

 

عمق آب های زیرزمینی در دشت جلگه به ترتیب از دامنه ارتفاعات به سمت دشت کمتر می شود و با توپو گرافی منطقه مطابقت دارد. ارتفاعات آهکی که در شمال دشت قرار دارد سدی است در مقابل جریان آب های زیرزمینی که از کوه های مرتفع شمال سرچشمه می گیرد و به زمین نفوذ می کند. ولی در نقاطی که به علل حرکات تکتونیکی محورهای کوه های آهکی شکسته و پایین افتاده اند و رسوبات آبرفتی روی آن ها را فراگرفته سبب شده تا آب های زیرزمینی معبری را برای عبور پیدا نموده و به دشت وارد شوند.

چاه های حفر شده در شمال گسل دشت جلگه بر خلاف جنوب آن از عمق بیشتری برخوردار می باشند. علاوه بر این بدلیل حرکت گسل شرقی-غربی شمال دشت با افزایش ضخامت آبرفت های بخش شمالی گسل به تبع آن ضخامت لایه آبدار نیز بیشتر می باشد. به همین دلیل چاه های بخش شمالی دشت از آبدهی بیشتری نسبت چاه های بخش جنوبی برخوردار می باشند. بطوری که چاه ها در قسمت شمالی دارای عمقی در حدود 150 متر بوده وسطح اب زیرزمینی در آن ها به حدود 80 متر هم می رسد. به همین دلیل برای استحصال آب این چاه ها از موتور پمپ های قویتر استفاده می گردد. آبدهی و عمق تعدادی از چاه های بخش شمالی و جنوبی در جدول شماره 1 ارائه گردیده است.

 

تکتونیک فعال منطقه سبب گردیده تا رخنمون های سنگی و همچنین آهک کرتاسه منطقه از درز و شکاف زیاد برخوردار گردند. وجود این درز و شکاف ها باعث هدایت آب های سطحی به آبخوان دشت و تغذیه مناسب آن گردیده است.

با توجه به نتایج بررسی های ژئوفیریکی انجام شده مشخص گردیده است  که سنگ کف دشت از توپوگرافی ناهموار برخوردار بوده و دارای پستی و بلندی فراوانی می باشد.

گسل شمال دشت که در امتداد شرقی ـ غربی و به موازات جاده چخماق قرار دارد و می توان آنرا دنباله گسل تکنار در نظر گرفت سبب فرو افتادن دشت و افزایش ضخامت آبرفت در قسمت شمالی گسل شده است.

بالا بودن دبی چاه ها در شمال گسل دلیل برافزایش ضخامت رسوبات و ضخامت بیشتر لایه آبدار  و نتیجتا آبدهی بیشتر چاه ها در این قسمت می باشد که نتیجه عملکرد این گسل می باشد