وضعیت مورفوتکتونیکی و نئوتکتونیکی شهرستان شبستر
| دسته | تکتونیک |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | بیست و یکمین گردهمائی علوم زمین |
| نویسنده | غلامعلی سلطانی سیسی |
| تاريخ برگزاری | ۱۹ مهر ۱۳۸۴ |
ABSTRACT
The area under discussion is Shabestar lies to the north west of Tabriz . the site of west Alborz – Azarbayjan Zone . Oldest stratigraphic unit is Kahar Formation (precambrian) .
Effective phases was Katangan . Saradinian Taconian , Caledonian , Hersynian , Kimmerian , Laramid , pyrenean , osterian , pasadenian .
Structural elemants , Study area are constatuent of faults and joints .
Except above morphotectonic and neotectonic phenomenas most common Forming the urumieh lake for modern shape, creation of monoclinal fault folds,
Young fault scarpments,landslides,river captures,liner and shutter ridgse,Forming young tectonic valleies, river trraces, elevation and minor folding of them construction and replacement of fans, mechanism and activity of quaternary young faults were studied in southern plain of shabestar, are witness
and firm reason for activity of area touched from tectonism.To observe faults limits and excecution earthquake laws in construction and manufacture via enforces and people seem very necessary.
چکیده
منطقه مورد مطالعه شهرستان شبستر در شمالغرب شهر تبریز واقع شده که بخشی از پهنه زمین ساخت البرز غربی ـ آذربایجان است . قدیمی ترین واحد چینه شناسی در آن مربوط به پرکامبرین (سازند کهر) می‌باشد و فازهای کوهزایی مختلفی من جمله ، کاتانگانی ، ساردیک،تاکونیک،کالدونین،هرسی‌نین، کیمرین،لارامین،پیرنه،استیرین وپاسادنین در تکوین منطقه نقش داشته‌اند . عمده ترین عناصر ساختاری گسلها و درزها هستند و پدیده‌های مورفوتکتونیکی و نئوتکتونیکی منطقه اعم از تشکیل دریاچه ارومیه به شکل کنونی، ایجادچین‌های تک شیب گسلی ،پرتگاههای گسلی جوان ، پدیده‌های زمین لغزش،اسارت (تسخیر)های رودخانه‌ای،پشته‌های خطی مسدود کننده،تشکیل دره‌های تکتوتیکی جوان،تشکیل تراسهای رودخانه‌ای و همچنین فرازیابی و چین خوردگی خفیف آنها ،تشکیل و جابجایی محل استقرار مخروط‌افکنه‌ها،سازوکاروفعالیت گسلهای جوان کواترنری دشت جنوبی شبستر گواه و دلیل آشکار و محکم
پر فعال بودن منطقه از نقطه نظر تکتونیکی است که رعایت حریم گسلها و اجرای آیین‌نامه‌های زلزله در ساخت و سازها توسط دست‌اندر کاران و مردم خیلی ضروری به نظر می‌رسد .
پر فعال بودن منطقه از نقطه نظر تکتونیکی است که رعایت حریم گسلها و اجرای آیین‌نامه‌های زلزله در ساخت و سازها توسط دست‌اندر کاران و مردم خیلی ضروری به نظر می‌رسد .
مقدمه
کشور پهناور ایران در کمر بند کوهزائی و لرزه‌خیزی آلپ هیمالیا واقع گردیده واز موقعیت تکتونیکی و زمین ساختی خاصی بر خوردار می‌باشد.این منطقه محدوده‌ای در غرب استان آذربایجان شرقی بوده که در حد فاصل00،38 الی 18،38 عرض شمالی و 30،45 الی 00،46 طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است .شهرستان شبستر در منطقه زمین ساختی البرز غربی ـ آذربایجان ( نبوی 1355 ، افتخارنژاد 1359 )واقع گردیده و شکل فعلی آن طی حرکات کوهزائی آلپ پایانی تکوین یافته است و قدیمی‌ترین رسوبات این منطقه مربوط به پرکامبرین و سازندکهر می‌باشد.مهمترین عناصر ساختاری منطقه گسلها ودرزها بوده که نقش به سزائی در ساختار آن ایفا کرده‌اند.این منطقه به دلیل قرار گرفتن در محدوده گسل بزرگ لرزه‌زای تبریز از نظر تکنونیکی خیلی فعال است . مهمترین شواهد و پدیده‌های مورفوتکتونیکی و نئوتکتونیکی و روند و سازو کار گسلهای کواترنری به شرح ذیل است.
1ـ چینهای تک شیب گسلی
به چینهای شیب داری گفته می‌شود که شیب آنها در یک جهت باشد و در تعقیب طبقات شیبدار در امتداد شیب‌شان در منطقه محدودی از شیب آنها کاسته می‌شود و به طبقات اولیه قبل از تغییر شکل تبدیل می‌شوند ، در این منطقه در محدوده گسل خامنه ـ شبستر ـ سیس طبقات مارنی ـ ماسه سنگی میوسن در حدود 30 الی 80 درجه به سمت جنوب شیب پیدا کرده‌اند و حتی رسوبات کواترنری هم در حدود 10الی 15 درجه خمیده شدهاند که حاکی از وجود پدیده کج شدگی ( Tilting) در آن می‌باشد .
{تصاویر الف ، ب ، ج ، د (pic-1)}
2 ـ چشمه‌های گسلی
این نوع چشمه‌ها را در محدوده‌های گسلی شمال شرق خامنه ، شمال بنیس ، شمال دریان ، شمال پادگان شبستر (چشمه علی کلی ) شمال سیس و دیگر مناطق گسلی مشاهده کردیم که حتی رویش درختی هم در محدوده چشمه‌ها وجود دارد و حاکی از فعالیت تکتونیکی منطقه است .
3 ـ زمین لغزش
این پدیده نیز یکی از دلایل حرکات جوان منطقه است که نشانه‌هایی از آن در شمال غرب شهر سیس و شمال شرق شهر خامنه در حاشیه گسل خامنه ـ شبستر ـ سیس مشاهده گردید.
4ـ پرتگاههای گسلی جوان
مهمترین شواهد تکتونیکی ناحیه وجود پرتگاههای گسلی در امتداد گسلهای جوان است که علی رغم و ضعیت سنگ شناسی سست و کمی مقاومت رسوبات با ارتفاع بین 10تا 40 متر از شمال شرقی تا شمال شبستر می‌توان آنها را ملاحظه کرد. جنس این پرتگاهها رسوبات میوسن پلیوسن می‌باشد .
5 ـ دره‌ها
پیدایش دره‌ها ناشی از حرکات دینامیک درونی و بیرونی است . در منطقه میشو که به طور شدیدی تحت تأثیر نیروهای تکتونیکی قرار گرفته است وجود اکثرت دره‌ها را می‌توان ناشی از حرکات تکتونیکی و گسلی دانست .محل شکستگیهایی که در منطقه به وجود آمده‌اند به مرور زمان دچار فرسایش گشته و عریضتر شدهاند ودره‌هایی هم روند با گسلها به وجود آمده‌اند .
6-پشته های خطی مسدود کننده :
این برآمدگیها و پشته‌ها در مقابل پرتگاههای گسلی واقع شدهاند . برای مثال در محدوده خواجه مرجان مسیر گسل میشو مورو-تبریز و در شمال خامنه و شبستر که ارتفاع برخی ازآنها به بیش از 100 متر از کف دره‌ها می رسد ، قابل مشاهده هستند . از دلایل اصلی اطلاق این واژه ، بسته شدن مسیر اولیه جریان آب در دره‌ها ، رودخانه‌ها و مسیلها توسط پشته می‌باشد .
7-پدیده اسارت (تسخیر) رودخانه
در حد فاصل پرتگاههای گسلی و پشته‌های خطی مسدود کننده شمال شرق خامنه ، آبراهه‌هایی وجود دارند که بیش از 90 درصد آنها در سازندهای سطحی جوان هستند . آبراهه‌های فوقانی این حوزه پس از برخورد با پشته‌های مسدود کننده خطی در ارتفاع 1560 متری روند شمالی – جنوبی خود را بصورت شرقی – غربی در آورده‌‌اند و این امر ناشی از استقرار جریانات آبی در مسیر خطوط گسلی منطقه است . بطور کلی می‌توان گفت تکتونیک نقش خیلی مهمی در تکوین و گسترش شبکه آبراهه منطقه شبستر دارد . مشابه این پدیده که تغییر مسیر آبراهه ها و متروکه‌ها شدن مسیرهای قبلی است ، در داخل رسوبات کواترنری دشت شبستر منجمله در جنوب روستاهای علیشاه ، ساربانقلی و زیناب مشاهده می‌شود که این امر ناشی از تغییر عوارض ارتفاعی مسیرهای حومه آبراهه و گسل توسط ساز و کار گسلی و نیز نرم شدن تشکیلات زمین شناسی مسیر گسلی به علت شکستگی و حرکات گسل می باشد (Pic-2) .
8-تراسهای آبرفتی
تراسهای آبرفتی کواترنری منطقه مورد مطالعه ازجمله در شمال دریان ، شانجان و اطراف سیس اختلاف چشمگیری را از خود نشان می‌دهند . این اختلاف ارتفاع (در حدود 30 متر ) بطور مشهود در حواشی رودخانه‌ها نمایان است و از طرفی این تراسها در حدود 15-10 درجه شیب از خود نمایان می‌سازند و چنین معلوم است که بر اثر حرکات متمادی رو به بالای منطقه ، رودخانه ها سطح اساس‌شان را از دست داده و برای رسیدن به سطح اساس جدید بسترشان را کنده‌اند و این اختلاف ارتفاع از آنجا ناشی شده است .
9-تشکیل مخروطه های افکنه و بریده شدن و تغییر محل استقرار آنها
مخروطه های افکنه نقطه پایانی یک سیستم فرسایش – رسوب‌گذاری هستند و از رسوبات فرسایش یافته کوهستانی که بوسیله رودخانه‌ها و جریانات گلی به پیشانی منتقل می شوند ، تشکیل می‌یابند . مورفولوژی مخروطه‌افکنها برای شناسایی مناطق فعال حائز اهمیت است ، زیرا تشکیل آنها نتیجه اختلاف فرآیندهای تکتونیکی نظیر بالا‌آمدگی کوههای منشا رسوبات در طول یک گسل محدود کننده رشته‌کوهها است برای مثال تشکیل و بریده شدن و تغییر محل استقرار مخروطهای افکنه می‌توان به مخروط افکنه‌های هریس،مشنق،خامنه،دریان،کوزه کنان،شبستر،شانجان و سیس اشاره کرد . (pic-2)
10ـ دریاچه ارومیه
یکی دیگر از پدیده‌های مهم مورفوتکتونیکی ناحیه ، شکل کنونی دریاچه ارومیه می‌باشد که نحوه تشکیل آن ناشی از حرکات نئوتکتونیکی و جوان است.آر.تی.گانسر (1899) می‌گوید:این دریاچه بازمانده‌ای از گستره دریاچه میوسن مدیترانه است که وجود آهکهای سازند قم میوسن مبین این نظریه است . سیستم گسلی که دریاچه را در بر گرفته است ( گسلهای شمال تبریز،زرینه رود،سلماس،شبستروشاخه‌های آن )می‌توانسته است در شکل گیری آن نقش آفرین باشد.افتخار نژاد (1980)عقیده دارد.این دریاچه پیش از اینکه به شکل کنونی در آمده باشد ، به صورت فلات بلندی بوده که قسمتی از حوضه آبریز دریای خزر را تشکیل می‌داده است و آبهای آن از طریق رودخانه ارس امروزی به دریای خزر می‌ریخته است . قسمت شمال این فلات در شمال سلماس که آب مرز آبریزهای دریاچه ارومیه و دریای خزر ( رود ارس ) می‌باشد،در فرازی حدود 1500 متر است و حدود 200 متر بلندتر از سطح دریاچه ارومیه می‌باشد . افتخار نژاد این اختلاف بلندی را به جنبشهای تکتونیکی جوان گسلهای تبریز و شبستر نسبت داده که کوههای شمال دریاچه را بالاو چون سدی سنگی در آورده و یک خط آب مرز تازه‌ای به وجود آمده است و در نتیجه رودهایی که پیش از آن در حوضه آبریز دریای خزر بوده‌اند ، سوی دریاچه ارومیه سرازیر شدهاند لذا در مورد چگونگی تشکیل دریاچه ارومیه می‌توان گفت که گسلهای فعال اصلی و شاخه‌های فرعی منطقه از عوامل تشکیل آن بوده‌اند .
گسلهای جوان(کواترنری)
این گسلها از شکستگیهای جابجا شده خیلی جوان منطقه هستند که بطور وسیع در منطقه دشت و جلگه جنوب شرقی شبستر و در محدوده دشت شمال غربی شهر تبریز تا حدودی در روی زمین مشخص هستند و در عکسهای هوائی در مقیاس1:20000 به صورت خیلی مطلوب نمایان می‌باشند . تعدادی از آنها هم روند با گسل شمالی تبریز ( شمال غربی ـ جنوب شرقی ) تعدادی هم روند با گسل جنوبی میشو ( شرقی ـ غربی ) و تعدادی هم روند با گسل زرینه رود ( شمال شرقی ـ جنوب غربی ) هستند که ذیلاً آنها را شرح می‌دهیم :
1 ـ گسل جنوب شرقی وایقان F13
این گسل با طول بیش از 2/3 کیلومتر یکی دیگر از گسلهای جوان ناحیه می‌باشد . روند آن N42W و شیب آن به سمت جنوب غرب است . ساز وکار آن راستالغز راستگرد با مؤلفه راندگی است و بالا آمدن بلوک جنوبی نسبت به بلوک شمالی باعث تغییر مسیر آبراهه و تغییر آن به کانال قدیمی شده است و مؤلفه راندگی آن باعث کم شدن شیب توپوگرافی و پخش شدن آبراهه در بلوک جنوبی شده است .
2ـ گسل جنوب غرب علیشاه F15
طول آن بیش از 5 کیلومتر و روندش شمال شرق ـ جنوب غرب بوده و شیب آن به سمت شمال غرب ودارای سازوکار راستالفرچیگرد با مؤلفه راندگی است.این گسل تا محل در نظر گرفته شده برای شهرک علیشاه واقع در جنوب روستای علیشاه ادامه دارد.حرکت آن باعث ایجاد پدیده تسخیر رودخانه و جابجایی به طول 700 متر شده است. با توجه به اینکه گسل F14 وF15 همدیگر را قطع می‌کنند و سازوکار گسل قبلی را ستالغزراستگرد و سازوکار این گسل را ستالغزچیگرد است،می‌توان گفت این دو گسل مزدوج می‌باشند .(pic-3)
3ـ گسل جنوب ساربانقلی ـ زیناب F18
روند این گسلS8E و طولش بیش از 5 کیلومتر است شیب آن به سمت جنوبغرب بوده وسازوکارش راستالغزراستگرد با مؤلفه راندگی است .بالا آمدن بلوک جنوبی نسبت به بلوک شمالی و سست شدن رسوبات مسیر گسل باعث ایجاد پدیده تسخیر (اسارت) رودخانه شده است.جابجایی افقی مسیرگسل حدود 140متر و جابجایی قائم آن کمتر از یک متر است در راستای این گسل ، درزهای کششی با بازشدگی حدود 10 سانتیمتر مشاهده می‌گردند.
نتیجه گیری
پدیده‌های مورفوتکتونیکی و نئوتکتونیکی نظیر تشکیل دریاچه ارومیه به شکل کنونی ایجاد چینهای تک شیب گسلی ،پرتگاههای گسلی جوان، پدیده‌های زمین لغزش ، اسارت رودخانه‌ای ، پشته‌های خطی مسدود کننده ، تشکیل دره‌های جوان تکتونیکی ، فرازیابی و چین خوردن خفیف تراسهای رودخانه‌ای،جابجایی محل استقرار مخروط افکنه‌ها و بالاخره حرکات و فعالیتهای گسلهای کواترنری در دشت جنوبی شبستر ، نشانگر جوان بودن فعالیتهای زمین ساختی منطقه است ، که همچنان ادامه دارد.
از طرفی آمار زمین لرزه‌های بزرگ باستانی و کم شدت فراوان اخیر در منطقه مذکور نشانگر مستعد بودن منطقه از نظر لرزه خیزی است .که در این رابطه رعایت حریم گسلها و اجرای آئین‌نامه 2800 زلزله برای برنامه ریزان و عموم مردم منطقه شبستر و حومه ، لازم وضروری است .