نخستین آثار استخوانی دایناسورها از ایران
| دسته | چینه شناسی و فسیل شناسی |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | بیست و یکمین گردهمائی علوم زمین |
| نویسنده | مجید میرزایی عطاآبادی*، الکساندر کلنر**، فابیو دالاوکیا***، محمد علی جعفریان****، هلدر دو پائولاسیلوا**، سهیل سیفوری*****، محمد مدادی*****، محمد رضا پورباغبان**** و عرفان خسروی |
| تاريخ برگزاری | ۱۹ مهر ۱۳۸۴ |
Abstract
Prospecting for dinosaurs in the areas north of Kerman by the joint Iranian-Brazilian team has resulted in the discovery of first osteological evidences from this creatures, including a theropod dinosaur tooth and some indetermined bone fragments. The discoveries are from red beds attributed to Bidou Formation (Late Jurassic/Early Cretaceous) in Ab Bid Syncline.
Restudy of dinosaur tracks in Kerman area also indicates that these footprints, not as thought before are made by theropod dinosaurs
چکیده
در جریان پی جویی دایناسورها توسط تیم مشترک ایران-برزیل در نواحی شمال کرمان نخستین آثار اسکلتی دایناسورها شامل یک دندان دایناسور گوشت خوار و قطعاتی از استخوان های نا معین از رسوبات منتسب به سازند بیدو در ناودیس آب بید مورد شناسایی قرار گرفت.
بررسی مجدد ردپاهای دایناسور موجود در ناحیه کرمان نیز مشخص ساخت که بر خلاف تصورات قبلی اکثر این آثار توسط دایناسورهای گوشت خوار(تروپود) ایجاد شده است
مقدمه
تاکنون آثار دایناسورها در ایران محدود به تعدادی ردپا بوده است که در نتیجه اولین پی جویی دایناسورها در ایران در ناحیه دره نیزار در شمال زرند کرمان یافت شده است( دولاپارن و داوودزاده 1972). علاوه بر آثار فوق آثار رد پای دایناسورها از نواحی البرز(دولاپارن و نوگل سادات 1975)، لکرکوه (کولویور و همکاران 1983) و بیدو در شمال کرمان(میرزایی عطاآبادی 1379) نیز گزارش شده است.
در جریان دومین پی جویی دایناسورها در ایران که توسط تیم مشترک ایران - برزیل در اواخر تابستان 1381 در نواحی شمال کرمان صورت پذیرفت رخنمون های مختلفی از سازند بیدومورد بررسی قرار گرفت و در نتیجه آن نخستین آثار اسکلتی دایناسورها در ایران مورد شناسایی قرار گرفت.
بحث
سازند بیدو(ژوراسیک فوقانی-کرتاسه زیرین) در ضخامتهای مختلف و ترکیب سنگ شناسی متنوع در گستره شمال کرمان گسترش دارد. این سازند در اکثر مقاطع با ناپیوستگی فرسایشی بر روی سازند هجدک قرار گرفته و توسط نهشته های کربناته کرتاسه پوشیده می شود. کنگلومرا، ماسه سنگ، شیل/ مادستون و سنگ آهک واحدهای سنگی تشکیل دهنده این سازند هستند که در محیط های رودخانه ای بریده بریده و مئاندری و بخشهای کم عمق یک پلاتفرم در یایی مختلط تخریبی-کربناته نهشته شده اند(رضایی و لاسمی 1378).
دولاپارن در شرح ردپاهای شمال کرمان (گزارش شماره 26 سازمان زمین شناسی کشور) خاطر نشان ساخته بود که بدلیل کمبود وقت امکان بررسی رسوبات قرمز رنگ ژوراسیک بالایی(سازند بیدو) در ناحیه ناودیس آب بید میسر نگردیده است. او با ذکر این نکته که در این رسوبات نسبتا درشت دانه امکان حفظ ردپا وجود ندارد ولی در عوض استخوان و دندان ممکن است در آنها، بویژه در لایه های میکروکنگلومرایی، یافت شود چرا که تجربیات شخصی وی در صحاری شمال آفریقا در این زمینه موفقیت آمیز بوده است.
بنابراین پی جویی دایناسورها در رسوبات فوق الذکر در اطراف کوه تخت گاه (شکل 1) در ناحیه ناودیس آب بید مورد توجه گروه قرار گرفت که در نتیجه آن نخستین آثاراسکلتی دایناسورها در ایران شامل یک دندان دایناسور گوشت خوار و قطعاتی از استخوان در لایه های میکرو کنگلومرایی این سازند بویژه در کنتاکت میکرو کنگلومرا ها با ماسه سنگ های بالایی آن یافت گردید.
شکل 1. نمایی از رسوبات سازند بیدو در ناودیس آب بید
نمونه دندان دایناسور که ابعاد4 در 2 سانتیمتر دارد (شکل 2) مربوط به یک دایناسور گوشت خوار (Theropod) می باشد چرا که آثارSerration که برجستگی های اره مانند لبه دندان ها است در آن بخوبی دیده می شود. بدلیل آنکه دندان دایناسورهای گوشت خوار در اکثر گروه ها مشابه هم می باشد امکان تعیین نوع دایناسور از روی دندان به تنهایی امکان پذیر نمی باشد ولی با این حال می توان گفت که این دندان به دایناسورهای کارکارودونتید(Carcharodontid)، اسپینوسورید(Spinosaurid)، ترودونتید(Troodontid) و ارنیتومایمید (Ornithomimid)شباهت نداشته و بیشتر شبیه دندان دایناسور های سراتوسورید(Ceratrosaurid)، درومئوسورید(Dromeosaurid) و کارنوسورید (Carnosaurid) می باشد.
شکل 2. نمایی شماتیک از دندان یک دایناسور گوشت خوار
قطعات استخوان یافت شده اغلب به شکل قطعات کوچک نامشخص در سطح رسوبات میکرو کنگلومرایی دیده می شود ولی در این میان نمونه های بزرگ و قابل توجهی نیز یافت شده است. بزرگترین نمونه یافت شده با ابعاد 20 در 15 سانتیمتر(شکل 3) احتمالا بخشی از یک استخوان بسیار قطور مربوط به دایناسوری با ابعاد 4 تا 5 متر بوده است. با توجه به ضخامت نسبی کم استخوان یافت شده که بیانگر تو خالی بودن آن است. این استخوان نیز احتمالا به دایناسوری گوشت خوار تعلق داشته است چرا که مهمترین ویژگی استخوان های دایناسورهای گوشت خوار همانند نزدیکان آنها یعنی پرندگان تو خالی بودن آنها می باشد در حالی که استخوان دیگر دایناسورها همچون سوروپودهای (Sauropods) عظیم الجثه دارای پوسته های ضخیم تری می باشد.
شکل 3. بزرگترین استخوان دایناسور یافت شده
ردپای دایناسور های موجود در دره نیزار در شمال کرمان نیز به عنوان بخش دیگری از فعالیتهای تیم اکتشافی مورد مطالعه مجدد قرار گرفت. بررسی تازه این ردپاها (شکل 4)نشان داده بود که بدلیل وجود فرم خاصی از حفظ شدگی در میان رد پا های افق بالایی این ناحیه، که بیانگر حرکت دایناسورها در یک محیط گلی می باشد، انتساب این آثار به دایناسورهای ارنیتوپود (Ornithopod) گیاه خواردرست نبوده و در عوض این آثار توسط دایناسور های گوشت خوار تروپود ایجاد شده اند (میرزایی عطاآبادی 1381) . بررسی های تیم پی جویی کننده نیز صحت ادعاهای فوق را مورد تایید قرار داد و اضافه بر آن مشخص ساخت که اکثر ردپاهای دایناسور دره نیزار چه در افق بالایی و چه در افق پایینی(ازجمله ردپاهای موجود در موزه سازمان زمین شناسی کشور) توسط دایناسور های گوشت خوار ایجاد شده است.
شکل 4. ردپای دایناسور موجود در دره نیزار
نتایج و پیشنهادات
در نتیجه بررسی های صورت گرفته حضورآثار اسکلتی دایناسورها در ایران و بویژه در ناودیس آب بید در شمال کرمان به اثبات می رسد. با توجه به حضور دایناسورها در آن منطقه لازم است با ادامه جستجو ها در پی دستیابی به افق استخوانی از آثار اسکلتی دایناسورها، که احتمال حضور آن بسیار می باشد، باشیم تا با تمرکز کردن حفاریها در آن بتوان آثار این موجودات را مورد مطالعه دقیق تر قرار داد. بررسی نهشته های مشابه در اطراف نا حیه راور که بدلیل ملاحضات امنیتی دراین برنامه ازآن صرف نظر شده بود نیز می تواند نتیجه بخش باشد.
تقدیر و تشکر
اعضای دومین تیم پی جویی دایناسورها در ایران برخود لازم می دانند از معاون محترم زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشورجناب آقای دکتر منوچهر قرشی، ریاست محترم مدیریت زمین شناسی جنوب خاوری (مرکزکرمان) جناب آقای مهندس حسینی و معاون محترم این مرکز جناب آقای مهندس ناظم زاده و همچنین مسئولین و کارکنان محترم روابط بین الملل و گروه زمین شناسی دانشگاه اصفهان و سازمان زمین شناسی کشورکه با حسن توجه و همکاری صمیمانه خود امکانات لازم جهت این برنامه را فراهم نمودند تشکر و قدردانی نمایند.
از آقایان دکتر داستانپور و دکتر خردمند از دانشگاه شهید باهنر کرمان، مهندس علی شهرکی از مدیریت زمین شناسی مرکز کرمان، رانندگان این مرکز، سرکار خانم گوهرشاهی از موزه زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور و همچنین آقای داوود هادی بدلیل همکاری صمیمانه و ارائه راهنمایی های مربوطه سپاسگذاری می نماییم.