مطالعه مقدماتی مجموعه جدیدی از پستانداران فسیل در شمال غرب ایران
| دسته | چینه شناسی و فسیل شناسی |
|---|---|
| گروه | سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور |
| مکان برگزاری | بیست و یکمین گردهمائی علوم زمین |
| نویسنده | مجید میرزایی عطاآبادی*، جعفر محمد علیزاده**، نصراله عباسی***،بابک رسول پور حسنلویی****، رامین امیرمردفر***** |
| تاريخ برگزاری | ۲۰ مهر ۱۳۸۴ |
Abstract
A new mammal fossil locality has recently been discovered in the Pliocene deposits, north of Tabriz. Preliminary studies shows that Hipparionine horses, Giraffidae, Bovidae, Elephantidae and etc. are present in this collection. Based on the affinity of these fossils with those of Maragheh Formation, it seems that fossil bearing strata in the new locality are equivalants of Maragheh Formation and more accurately Late Miocene in age
چکیده
بتازگی مجموعه جدیدی از پستانداران فسیل در رسوبات نئوژن شمال تبریز یافت شده است. بر اساس بررسی ها ی اولیه بقایایی از اسب های هیپاریونین، زرافه ها، گاوسانان و همچنین استخوان های فیل های عظیم الجثه و … در این میان شناسایی شده است. با توجه به مشابهت فراوان این مجموعه با بقایای یافت شده در رسوبات سازند مراغه بنظر می رسد رسوبات در بر گیرنده این آثار نیز معادل این سازند بوده و برخلاف موارد مندرج در نقشه های زمین شناسی سنی معادل میوسن بالایی داشته باشند
مقدمه
لایه های فسیل دار حاوی بقایای مهره داران در شمال غرب ایران از دیر باز مورد توجه دیرینه شناسان بوده است به گونه ای که تاکنون مقالات و گزارش های فراوانی در مورد بقایای پستانداران موجود در ناحیه مراغه به چاپ رسیده است( کمپبل و همکاران 1981 ،برنور 1978 ، تاکه ای و همکاران 1973 و... به نقل از میرزایی عطاآبادی 2002) و بیش از 32 جنس و گونه از مهره داران فسیل شامل پستانداران، پرندگان و خزندگان از این ناحیه معرفی شده است. اخیرا لایه های استخوان دار جدیدی از رسوبات نئوژن در 20 کیلومتری شمال تبریز یافت شده است. نهشته های فوق در چند نوبت توسط تیم هایی از دانشگاه های تبریز و اصفهان و بصورت گسترده تر توسط موزه تاریخ طبیعی همدان مورد کاوش قرار گرفته است که در نتیجه آن بقایای نسبتا فراوانی از پستانداران شامل جمجمه ها، آرواره ها، دندانهای جدا شده و استخوان های مختلف یافت شده و مورد بررسی مقدماتی قرار گرفته و بخش قابل توجهی ازنمو نه های فوق در موزه تاریخ طبیعی همدان به نمایش گذاشته شده است.
بحث
رسوبات تخریبی و مارنی همراه با لایه های توفی و آذر آواری ناشی از فعالیتهای آتشفشانی سهند در میوسن و پلیوسن، نهشته هایی را در شمال غرب ایران برجای گذاشته است که تحت نام سازند مراغه از آن یاد می شود که از ویژگیها ی مهم و منحصر به فرد آنها دارا بودن لایه های استخوان دار می باشد (پرتوآذر 1366).
بنظر می رسد در زمان میوسن / پلیوسن دامنه های سر سبز سهند محل زندگی پستانداران متفاوتی بوده است که با زندگی در محیط های باز غیر جنگلی همچون چمن زارها تطابق حاصل نموده بودند. این موجودات احتمالا در اثرفورانهای این آتش فشان ازبین رفته وپس از آنکه اجساد آنها توسط جریانهای رودخانه ای و یا سیلابی مسافتهای زیادی را پشت سر نهاد در توالی های موجود در نواحی شمال غرب ایران نهشته شدند. این توالی ها در ناحیه موردمطالعه شامل تناوبی از مادستون های نرم که بطور محلی در اثر نفوذ مواد آذرین بسیار سخت می شود و لایه های کنگلومرای درشت دانه می باشد که بقایای فسیلی درون مادستونهای کرم رنگ و بندرت درون کنگلومراها دیده می شوند.
بقایای فوق اکثرا بصورت درهم آمیخته وبه صورت ناحیه ای مجزا یافت می شوند که این امر بیانگر حمل این آثار توسط جریانهای قدیمه می باشد و بدین دلیل امکان یافتن فسیل های کامل (Articulate) منتفی می باشد.
در میان آثار فوق اسبهای هیپاریونین (Hipparionine) و جنس هیپاریون (Hipparion) بیشترین پراکندگی را دارا می باشند به نحوی که تعداد زیادی جمجمه های نسبتا کامل ، آرواره های بالایی و پایینی، دندا نها ی ایزوله و قطعات اندام های حرکتی شامل استخوان های کف پا (Metatarsal) و بند های انگشتان (Digits) در میان آنها به چشم میخورد.
با توجه به طول نسبتا زیاد ریشه های برخی از دندان های آسیای یافت شده در این ناحیه به نظر می رسد که هیپاریون های ابتدایی در این ناحیه زندگی می کرده اند. علاوه بر این آثار، بقایای زرافه ها (Girrafidae) شامل استخوان های مچ پا (Calcaneum) و اندام های حرکتی و تعدادی دندان، گاوسانان (Bovidae) شامل تعدادی آرواره وغزال ها (Gazella) شامل چندین آرواره و تعدادی شاخ های دارای قاعده پیچشی (Spiral horn corn) در این میان به چشم می خورد.
برجسته ترین و جالب توجه ترین آثاریافت شده در این ناحیه بقایای استخوانی عظیم الجثه ای است که به خانواده فیل ها (Elephantidae) تعلق دارد. بقایای فوق شامل استخوان کامل بازو(Humerous) و استخوانهای زند زبرین و زیرین (Tarsus and Ulna) و مچ دست و انگشتان می باشد که بزرگترین آنها ابعادی بین 50 تا 80 سانتیمتر و ضخامت 20 سانتیمتر دارا می باشند. آثار فوق به احتمال فراوان به ماستودون (Mastodon) دایناتریوم(Dinotherium) تعلق دارد چرا که آثار این فیل های قدیمی پیش از این در نئوژن ناحیه مراغه و همچنین بلوچستان پاکستان یافت شده است.
با توجه به مشابهت مجموعه یاد شده با مجموعه پستانداران مراغه درایران و دیگر پستانداران میوسن در اوراسیا به نظر می رسد نهشته های مورد کاوش قرار گرفته معادل سازند مراغه بوده و بنابراین سن آنها میوسن بالایی باشد که این امر درتضاد با سن پالئوسن ارائه شده به این رسوبات توسط نقشه های زمین شناسی موجود می باشد.
نتایج و پیشنهادات
با توجه به آثار اسبهای هیپاریونین، زرافه ها، گاوسانان، غزالها و فیل های یافت شده در شمال تبریز به نظر می رسد رسوبات معروف به سازند مراغه در گستره وسیعی از ناحیه آذربایجان در شمال غرب ایران پراکندگی داشته باشند و چه بسا آثار آن و بقایا ی موجود در آن در دیگرنواحی این خطه نیز یافت شود. بنابراین پیشنهاد می شود نهشته های دارای توالی های مشابه در دیگر نواحی آذربایجان (همچون اطراف سبلان) مورد بررسی قرار گیرد.
حفظ و نگهداری از آثار فوق نیز در غالب یک منطقه حفاظت شده برای جلوگیری از نابودی میراث علمی کشورضروری می نماید.
تقدیر وتشکر
بدین وسیله از همکاری کارآموزان موزه تاریخ طبیعی همدان خانمها شکوفه صفاقیاسی، معصومه خانلری، هما سلیمانی، طیبه چشم قصابانی و مریم بارانی وآقایان حمید رحیمی، مهدی بشردوست، جواد جلالی و محسن شریعت که درجریان کاوش های صحرا یی زحمات فراوانی را متحمل گردیدند و همچنین سرکار خانم سمیه نقدی تشکر و قدردانی می نماییم.
م. میرزایی بر خود لازم می داند از راهنمایی های پروفسور میکائیل فورتلیوس از دانشگاه هلسینکی فتلاند سپاسگذاری نماید.