معرفی وشناخت سازند های ژوراسیک بالا وکرتاسه زیرین در ناحیه قلعه ماران درشرق استان گلستان

شرق استان گلستان محل کنتاکت واتصال دو حوضه رسوبی بسیار بزرگ است ، کپه داغ و البرز ، دو حوضه که از نظر رسوبگذاری بخصوص در ژوراسیک و کرتاسه خیلی فعال بوده اند. شرایط رسوبگذاری در این ناحیه گاهی به کپه داغ ، و زمانی به البرز نزدیک بوده است ، و زمانی نیز شرایط رسوبگذاری یکسانی در این حوضه ها وجود داشته است.تعیین مرز البرز و کپه داغ در این ناحیه بسیار پیچیده است و به بررسی و مطالعات فراوان نیاز دارد.

رامیان ازشهرستان های شرق استان گلستان است. شهرستانی زیبا با مناظر وچشم انداز های جالب که در جنوب شهرستان گنبدکاووس قرار گرفته است.      

قلعه ماران نام کوه بزرگی است که در 10کیلومتری جنوب رامیان و در 30 کیلومتری جنوب گنبد کاووس واقع شده است. زیبایی این کوه سبب شده است که همه هفته، مخصوصا در تابستان ها، علاقه مندان به طبیعت و کوهنوردی راه پرپیچ وخم وصعب العبورش را برای رسیدن به قله تخت وباشکوه آن بر خود هموار کنند. چنین مکان‌هایی معمولا از نظر زمین شناسی بیشتر مورد سؤال قرار می گیرند.  

در این ناحیه طبقات ضخیمی از سنگ های اواخر ژوراسیک وکرتاسه بر جای گذاشته شده است.

این نهشته ها در ارتباط با حوضه رسوبی کپه داغ هستند یا البرز ؟ جنس وسن آنها چیست ؟ وضعیت محیط دیرین آنها چگونه بوده است ؟  

پاسخ اجمالی به سؤالات فوق وهمچنین نام گذاری سازندها، اهداف این نوشتار را تشکیل می دهد.

از کار های انجام شده قبلی در این منطقه باید از کارهای  فونتن Fontaine (1977) و استامپفلی  G.M.Stampfli (1978) و مهندس جعفریان (1380)یاد کرد.  فونتن مطالعاتی را بر روی رسوبات کرتاسه دراین منطقه  انجام داد و سازندهای کرتاسه زیرین قلعه ماران را با اسامی محلی زیر نامگذاری کرد :

سازند پاقلعه (همزمان با نئوکومین)

سازند جامه شوران ( آپسین آلبین)

فونتن نام این سازند ها راکه سنگ نهشته های کرتاسه زیرین را تشکیل می دهند، از نام دو روستا که در دامنه کوه قلعه ماران قرار دارند، گرفته است. 

بخشی از نقشه زمین شناسی 1:250000 گرگان که ناحیه قلعه ماران در آن قرار دارد ، توسط استامپفلی ترسیم گردیده است. در ضمن نقشه 1:100000 این منطقه توسط مهندس جعفریان در دست تهیه واقدام است. کارهای انجام شده اینجانب که این نوشتار بخشی از آن را تشکیل می دهد، نیز تحت نظر و همراهی دکتر فریدون سحابی و مهندس جعفریان ، در قالب پایان نامه صورت گرفته است.

 روش کار

سازند های ژوراسیک بالایی و کرتاسه زیرین بسیار ستبر بوده وبه علت پوشش گیاهی منطقه برای هر کدام مقطع زمین شناسی جداگانه از نقاط مناسب تهیه گردید.

                                                                                                                                            صفحه2

نمونه برداری برای مطالعات دقیق میکروفاسیس و تهیه مقاطع نازک انجام گردید

 موقعیت جغرافیایی و راه های ارتباطی منطقه

در جنوب شهر رامیان کوه قلعه ماران با ارتفاع 2350متر واقع شده است .وجه تسمیه آن به علت این است که یک حالت قلعه طبیعی در ارتفاعات آن وجود دارد.این کوه قلعه مانند در زمان گذشته مقر فرمانروا یی بعضی از حکام و سلاطین از جمله شاهان اشکانی بوده است. همچنین گاهی قلعه موران وقلعه میران نیز به آن اطلاق می شود. اهالی منطقه نیز به علت صاف وهموار بودن قله این کوه برای آن اصطلاح خاص(تخت) را به کار می برند. این کوه به علت ارتفاع زیاد از شهرهای دور و نزدیک از جمله گرگان قابل مشاهده است.

منطقه مورد مطالعه قلعه ماران بین طولهای جغرافیایی  55.02  و55.07  وبین عرضهای جغرافیایی  36.53  و36.57  قرار دارد . راه ارتباطی رامیان-اولنگ که در ضمن رامیان را به شاهرود نیز متصل می کند ، پس از گذشتن از روستایی بنام شش آب از پای کوه قلعه ماران عبور میکند .در محلی بنام پل آرام یک راه خاکی پر پیچ وخم و پر شیب از جاده اصلی جدا می شود و پس از طی 7 کیلومتر به روستای ییلاقی وپر جمعیت پاقلعه می رسد. روستای پاقلعه در محل کنتاکت سنگ های سخت ژوراسیک بالا ونهشته های مارنی ـ آهکی نئوکومین بنا گشته است.

قلعه ماران سنکلینال کم شیب عظیمی ( پرشه ) می باشد که از سنگ های ژوراسیک بالا و کرتاسه تشکیل شده است. در زیر سنگ آهک های ژوراسیک، سنگ های مربوط به زمان دونین قرار دارد،که کف کوه قلعه ماران را تشکیل می دهند. کنتاکت آهک های ژوراسیک و سنگ های دونین بصورت گسله است.

کرتاسه زیرین قلعه ماران شامل دو سازند است، اولی که در نئوکومین تشکیل شده است نرم و دومی که در آپسین آلبین تشکیل شده، ماسیو و صخره ساز می باشد.    

با بررسی ها ومطالعات لازم که بخشی از آن در این جا آمده است، مشخص گردید که نهشته های قلعه ماران از هر نظر شباهت بیشتری با سازند های کپه داغ دارند. بنابر این نامگذاری ها براساس سازند های کپه داغ انجام گردید.

سازند مزدوران قلعه ماران تشکیل شده است از 430 متر سنگ آهک های صخره ساز که ارتفاعاتی را نیز در محل بوجود آورده اند. ستبرای لایه های این سازند متغیر می باشد، واز لایه های کوچک تر از 10 سانتیمتر تا  ستبر ترین لایه که 20/6 متر است، تغییر می کند. لایه های ستبر، بیشتر در قسمت های میانی سازند قرار دارند.

چرت درسازند مزدوران قلعه ماران به وفور یافت می شود و گاهی قلوه های چرت به ردیف قرار گرفته و تشکیل لایه های نازکی را می دهند.

دولومیت در این سازند لایه خاصی را تشکیل نمی دهد و به صورت بلورهای درشت و ثانوی در مقاطع میکروسکوپی دیده میشود ولی مقدار آن در قسمت های میانی بیشتر است.

مارن در سازند مزدوران این ناحیه در لایه های بالایی آنهم به مقدار اندک و به صورت لایه های نازک دیده می شود. 

بامطالعه مقاطع میکروسکوپی مشخص شد که لایه های زیرین سازند را تناوبی از آهک های زیست آواری، االیتیک و میکرایتی تشکیل می دهد. هر چه به سمت بالاتر برویم رخساره های میکرایتی فزونی می گیرد.پس دربخش زیرین  یک محیط پر انرژی کولابی وجود داشته است و آب در حال بالا آمدن بوده است بطوریکه آنرا از حالت نیمه بسته به یک محیط ساحلی تا کم عمق باز تبدیل نموده است. در این محیط رسوبات میکرایتی به آرامی ته نشین می شده اند.

با پایان یافتن ژوراسیک نه تنها از عمق آب کاسته نشده بلکه دریا عمیق تر شده است ورخساره های عمیق کالپیونل دار ته نشین شده اند.

0

لایه های میانی آهک های بیومیکرایتی با رخساره تیتونیک می باشند، و در ان قطعات فسیل خارداران و ساکوکوما و فورامینیفرها و کالپیونل که معرف زمان تیتونین هستند یافت می شوند.

لایه های بالایی نیز آهک های بیو میکرایتی با فسیل های فراوان کالپیونل میباشند. کالپیونل های زیر در این مجموعه تشخیص داده شد که سن آن را تا اواخر بریازین می رساند.

هر چند در مناطق شرقی کپه داغ سن سازند مزدوران آکسفوردین و کیمریجین است ولی به سمت غرب به تیتونین و حتی نئوکومین می رسد. به عنوان مثال در برش قرخود(افشارحرب)سن 190متر بخش بالای آن بریازین ـ والانژینین تعیین شد،همچنین در برش آردک (افشارحرب) وخاور گنبدکاووس (آقانباتی) نیز سن نئوکومین گزارش شده است. تداوم رسوبگذاری از ژوراسیک به کرتاسه شباهت محیط رسوبگذاری قلعه ماران را با کپه داغ می رساند.

درمناطق شرقی کپه داغ دولومیت فراوان به صورت لایه های دولومیتی ویا سنگ آهک دولومیتی وجود دارد و هر چه به سمت غرب پیش رویم از مقدار دولومیت کاسته می شود به طوریکه کپه داغ باختری دارای دولومیت کمتری نسبت به کپه داغ خاوری است و بدینوسیله کاهش دولومیت در ناحیه قلعه ماران را می توان توجیه نمود.

هرچه از خاور کپه داغ به سمت باختر پیش رویم بر مقدار چرت افزوده می گردد بطوریکه در قلعه ماران بوفور یافت می گردد و گاهی قلوه های چرت کنار یکدیگر قرار گرفته و تشکیل لایه هایی از چرت را میدهند.  

بر روی سنگ های سخت وصخره ساز مزدوران در کپه داغ نهشته های نرم شوریجه بر جای گذاشته شده است. جنس و ضخامت این نهشته ها در نقاط مختلف کپه داغ مقداری متفاوت است با این حال در همه جا نشانه پسروی دریا و تاثیر یک فاز کوهزایی مهم است که به صورت خشکیزایی وبالا آمدن زمین عمل کرده است.

حرکات خشکیزایی پایان ژوراسیک در تمام حوضه کپه داغ محسوس است. این فاز ابتدا سبب پسروی دریا از شرق و مرکز حوضه شده است وسپس به غرب حوضه منتقل گردیده است. در اواخر نئوکومین پیشروی دریای کرتاسه زیرین سبب شده است که سنگ های ریفی و صخره ساز تیرگان ته نشین گردند. در قلعه ماران نیز این پیشروی دریا در بارمین بالایی ملاحظه می شود که تا آپسین وآلبین زیرین بطول می انجامد، ولایه های ضخیم و صخره سازی را به وجود می آورد.

نظیرهمین لایه ها در ناحیه نوده در جاده آزادشهرـ شاهرود نیز وجود دارد. ودر نقشه1:250000گنبد کاووس بنام مزدوران نامگذاری گردیده اند. 

 این سازند باستبرای 573 متر از 3 بخش تشکیل شده است.

بخش زیرین:271متر مارن های ضخیم وآهک های نرم که لایه هایی از آهک های زیست آواری در آن بطور متناوب قرار گرفته اند. سن:والانژینین

بخش میانی: 170متر سنگ های سست و هوازده و پر از واریزه که در آن بیرون زدگی هایی از آهک های زیست آواری قهوه ای رنگ،آهک های االیتیک همراه با کوارتز فراوان و آهک های سرشار از دوکفه ای وجود دارد. سن:هوتری وین

                                                                                                                                             صفحه4

بخش فوقانی: 132متر سنگ های دولومیتی و آهکی قرمز رنگ که به ماسه سنگ تبدیل شده و در انتها به کنگلومرا ختم می شود. سن:هوتری وین ـ بارمین زیرین

سازند شوریجه قلعه ماران نشانه پسروی دریایی است که تا بریازین منطقه را پوشانده بود، ودر اثر فاز تکتونیکی سیمرین پسین شروع به عقب نشینی نمود. تقریبا در سرتاسر کپه داغ نیز بین دو سازند صخره ساز مزدوران و تیرگان رسوبات نرم شوریجه قرار گرفته است. ولی سن این سازند ممکن است بعلت تاثیر تدریجی فاز خشکیزایی در نقاط مختلف اندکی متفاوت باشد. جنس آن نیز از رسوبات تبخیری و شیل وماسه سنگ های قرمزتا سنگ آهک ومارن و دولومیت وکنگلومرا تغییر می کند.

این سازند تشکیل شده است از 260 متر سنگ آهک های ماسیو ریفی تقریبا یکنواخت که در قاعده با کنگلومرا شروع شده و ده متراول آن نیز ماسه سنگ می باشد.  سنگ های آهکی این سازند، میکرایتی و اسپارایتی بوده و در بین آنها میان لایه های نازکی از ماسه سنگ نیزدیده می شود.                                  

      این سنگ های آهکی دارای فسیل های فراوان اوربیتولین می باشند.

      سازند تیرگان نشانه پیشروی دریا بعد از یک دوره پسروی طولانی است که در نئوکومین اتفاق افتاده است.

     در بارمین فوقانی شرایط محیطی برای زندگی رودیست ها، مرجان ها، بریوزوآ وجانداران دیگر ریف ساز     

     مناسب گردید و همین امر سبب تشکیل رسوبات آهکی ضخیم تیرگان گردید.              

سرنوشت حوضه رسوبی کرتاسه زیرین در قلعه ماران، نظیر بسیاری از حوضه های دیگر، از جمله نواحی غرب کپه داغ از ژوراسیک جدا نبوده است. تغییر سیستم زمین شناسی هیچ گونه دگرگونی در شرایط رسوبگذاری ایجاد نکرد، و رسوبگذاری سنگ آهک های ضخیم لایه سازند مزدوران از کیمریجین و تیتونین تا آخر بریازین ادامه یافت. با شروع والانژینین در اثر فاز تکتونیکی سیمرین پسین (که در اینجا به صورت خشکیزایی عمل نموده است) رخساره عمیق مزدوران به مناطق کم عمق شوریجه همراه با پسروی تبدیل گشته است. سپس پیشروی دریای آپسین آلبین همگام با سایر نقاط کپه داغ سبب تشکیل آهک های ماسیو ریفی شده است.