بررسی عوامل موثر در زمین ریخت شناسی حوضه کپه داغ

حوضه رسوبی کپه داغ در شمال و شمال خاوری ایران واقع است. این حوضه از سوی شمال به ورقه توران و از سوی خاور به گسل هریرود و از سوی باختر بطور تدریجی با البرز و از سوی جنوب با ایالت ساختاری بینالود هم مرز می باشد.
آب و هوا در حوضه رسوبی کپه داغ متغیر می باشد و به توپوگرافی حاکم در منطقه نیز بستگی دارد. بطور کلی میزان بارندگی از خاور و جنوب خاوری کپه داغ به سوی شمال باختری افزایش می یابد. براساس اطلاعات ایستگاههای هواشناسی موجود در منطقه درجه حرارت از 30- درجه سانتیگراد در بهمن ماه تا 43+ درجه سانتیگراد در مردادماه تغییر می نماید و با این احتساب نوسان درجه حرارت بالغ بر 73درجه سانتیگراد است. میزان بارندگی نیز بین 160میلیمتر در ایستگاه هواشناسی سرخس تا حدود 800میلیمتر در ایستگاه مراوه تپه در تغییر است.
بررسی اقلیم منطقه در دو سیستم آمبرژه و دومارتن آنرا جزء اقلیم خشک و نیمه خشک قرار می دهد. پوشش گیاهی در این مناطق از هم پراکنده می باشد و در نتیجه هوازدگی و فرسایش مکانیکی بر هوازدگی شیمیایی برتری دارد. اثر اقلیم در ایجاد اشکال سطحی به عوامل سنگ شناسی و زمین ساختی بستگی دارد که این اثر در حین بررسی عوامل فوق مورد کاوش بیشتری قرار خواهد گرفت.
ایالت ساختاری کپه داغ در زمین شناسی ایران به عنوان یک واحد ساختمانی مستقل مطرح است که در اثر کوهزایی کیمیرین پیشین در خلال یکسری گسلهای طولی در تریاس پسین شکل گرفته، این حوضه در طول همین گسلها شروع به فرونشینی نموده و حوضه دریایی نسبتاٌ عمیقی را بوجود آورده است. رسوبگذاری در دریای کپه داغ تا میوسن تداوم داشته و تنها در زمانهای کوتاهی در اثر حرکات خشک زایی از ژرفای آن کاسته گردیده و رسوبات آواری ساحلی برجای گذاشته شده است. این حوضه دریایی در تمامی نقاط ناحیه از ژرفای یکسانی برخوردار نبوده بلکه به سوی خاور از عمق آن کاسته می شده است. در این حوضه پانزده سازند قابل تشخیص می باشد که به ترتیب از قدیم به جدید عبارتند از سازندهای کشف رود، چمن بید و مزدوران که از ماسه سنگ، شیل، سنگ آهک، دولومیت و مارن تشکیل گردیده و دارای سنی معادل ژوراسیک می باشند.
سازندهای کرتاسه شامل شوریجه، تیرگان، سرچشمه، سنگانه، ایتامیر، آبدراز، آب تلخ، نیزار و کلات است که از سنگهای آهکی، مارن، کنگلومرا، ماسه سنگ، شیل و مقادیری ژیپس تشکیل گردیده اند. رسوبات پالئوژن شامل سازندهای پستیلق، چهل کمان و خانگیران بوده و از کنگلومرا، ماسه سنگ، آهک، مارن و شیل تشکیل شده اند. رسوبات نئوژن از ماسه سنگ و شیلهای قرمز رنگ تشکیل گردیده است، تراسهای رودخانه ای کواترنر بطور دگر شیب در بالای رسوبات فوق قرار گرفته اند. رسوبات این حوضه در اواخر میوسن و قبل از پلیوسن چین خورده اند بنابراین دگرشکلیها و عناصر ساختاری منطقه مربوط به تاثیر فاز کوهزایی آلپ پسین می باشد.
زون ساختمانی کپه داغ تحت تاثیر مکانیسم فشاری که بیشتر در ارتباط با تنشهای وارد شده از ورقه توران از سوی شمال خاوری و عربستان از جنوب باختری می باشد متحمل چین خوردگی شده بطوریکه طاقدیسها و ناودیسهای فراوان با روند جنوب خاوری- شمال باختری در منطقه بوجود آمده که این خود دلیلی بر فعال بودن منطقه از دیدگاه زمین ساختی می باشد. واحدهای سنگی مقاوم و متراکمی چون آهکهای سازندهای مزدوران و تیرگان غالباٌ نواحی برآمده در طاقدیسها و واحدهای نامقاوم و فرسایش پذیری نظیر ماسه سنگها، شیلها و مارنهای سازندهای شوریجه، سرچشمه و سنگانه غالباٌ نواحی پست در هسته ناودیسها را تشکیل می دهند بطوریکه چنین اختلاف مقاومتی، چین خوردگی این واحدها را در رشته جبال کنترل می نمایند، هرچه ضخامت این واحدهای سنگی نامقاوم بیشتر باشد چین خوردگی فشرده تر و نامنظم تر و با کاهش آنها چینهای بازتر و منظم تر تشکیل می گردد. از طرفی تغییر لیتولوژی عامل مهمی در ایجاد زمین لغزش و ریزش در منطقه می باشد بطوریکه جایگیری لایه های سست مارن و شیل در بین آهکهای سخت و متراکم موقعیتهای مناسبی را برای شروع لغزش در منطقه فراهم می کند. وجود گسلهای فراوان در منطقه که بیشتر از گونه راستالغز بوده و عملکرد قائم دارند نیز دلیلی بر فعال بودن منطقه از نظر زمین ساخت می باشد و نقش موثری در زمین ریخت دارند. یک سری از این گسلها در طی رسوبگذاری فعال بوده اند و نوع رسوبات و میزان رسوبگذاری را کنترل می کرده اند که از این میان می توان به گسله های تکل کوه، خورخود، نبیا و مراوه تپه اشاره کرد که این عملکرد در نهایت در ایجاد مورفولوژی کنونی موثر بوده است. از سوی دیگر گسله های منطقه نقش مهمی در فرسایش و رخنمون سازندهای مختلف، ایجادشکستگی جابجایی افقی در محور طاقدیس ها و ناودیس های منطقه داشته، که افزون بر این سبب خرد شدگی در سازندهای منطقه شده که محل مناسبی برای نفوذ آب و ایجاد پدیده های کارستی و دره های کانیون شکل را فراهم می سازند.
وجود گسلهای فعال کواترنر منطقه نیز دلیل دیگری بر ادامه فعالیت کوهزایی در منطقه می باشد که هرساله سبب ایجاد زمین لرزه هایی در این منطقه میشود و میتواند به عنوان یکی از عوامل موثر در ایجاد زمین لغزشهای مناطق شمالی خراسان محسوب گردد.
همزمان با چین خوردگی و گسلش در منطقه سه سیستم درزه از نوع طولی، عرضی، مایل و یک سیستم درزه منطبق بر سطح لایه بندی حاصل می شود که وجود چنین نقاط ضعفی از یک سو در انتقال و ذخیره آب در اعماق و توسعه پدیده کارست نقش اساسی داشته و از طرف دیگر سبب فرایند ژئومورفولوژیکی از قبیل لغزش و ریزش و ایجاد تالوس در منطقه می گردد.
وجود پادگانه های آبرفتی بر روی سنگ های قدیمیتر که نسبت به سطح اساس رودخانه در بالا دست قرار گرفته نشان دهنده برخاستگی زمین و زمین ساخت فعال منطقه می باشد.
از اشکال هندسی ژئومورفولوژیکی منطقه می توان به اشکال کارستی اشاره کرد که به فرم دره های کانیون شکل، لاپیه و اثرات انحلال سطحی، غارهای ناشی از انحلال، سینک هول و دشتهای کارستی دیده می شود این اشکال در سازندهای آهکی تیرگان و مزدوران و به مقدار کمتر در سازندهای کلات و چهل کمان گسترش دارند که شاید نشانه ای از مرطوب بودن منطقه در گذشته نسبت به حال باشد. از آنجایی که میزان نزولات جوی در شکل گیری این اشکال دخالت دارد گسترش اینگونه لندفرمها در شمال ناحیه بیشتر است. از این پدیده می توان در تامین منابع آبی جدید استفاده نمود و همچنین آن را می بایست در ایجاد تاسیسات زیربنایی همچون سدها در نظر داشت.
حرکات توده ای از دیگر فرایندهای موثر در مورفودینامیک منطقه می باشند که به صورت ریزش و زمین لغزش بروز می نمایند. از زمین لغزشهای موجود در منطقه می توان به زمین لغزشهای اسطرخی در جنوب شیروان، زمین لغزش نامانلو در شمال شیروان (از نوع چرخشی Rotational)، زمین لغزش جاده کلات (از نوع صفحه ای Planar)، زمین لغزش هشتمرخ و زمین لغزش دره شوریک اشاره نمود. افزون بر عامل زمین ساختی در ایجاد لغزشها، نوع و تغییرات لیتولوژی در طول حوضه رسوبگذاری و میزان نزولات جوی و همچنین دخالت انسان بصورت ایجاد برش و خاکبرداری در کناره های شیبدار به منظور ایجاد راه و آبیاری بیش از حد زمینهای با شیب نسبتاٌ زیاد به منظور کشاورزی که منجر به افزایش وزن خاک و کم شدن اصطکاک داخلی بین ذرات را سبب می شود در ایجاد زمین لغزشهای منطقه نقش دارند. در سازندهایی همچون شوریجه (در نقاطی که به رسوبات شیلی و سیلتی یا ژیپسی تغییر لیتولوژی می دهد)، سرچشمه، چمن بید بیش از دیگر سازندها پدیده زمین لغزش اتفاق افتاده و سازندهای دیگری همچون سنگانه آبدراز، آب تلخ، خانگیران و مارنهای نئوژن آمادگی اینگونه حرکتها را در خود دارند. پدیده های ریزش یا سقوط سنگها نیز در پای ارتفاعات و سازندهایی که تشکیل پرتگاه و یا کواستا Cuesta را داده اند دیده می شود.
از دیگر حرکات توده ای که کمتر محسوس است لغزشهای خاکی و خزش است که همراه زمین لغزشها یا در نواحی اطراف آنها مشاهده می شود و اثرات آن گاه بصورت ایجاد شکافها و ترکهایی در دیواره برخی از منازل روستائیان بروز می نماید.
پدیده بدلند Bad Land برروی سازندهای شیلی و مارنی همچون سازندهای خانگیران، آبدراز، آب تلخ و مارنها و مادستون های نئوژن مشاهده می شود.
بخش قابل توجهی از منطقه را دشتها یا جلگه های آبرفتی تشکیل داده اند این دشتها حاصل رسوبات آبرفتی و انباشته شدن مواد حاصل از تخریب و فرسایش ناهمواریهای خود دشت و ارتفاعات اطراف بوده که به صورت سطوحی هموار درآمده اند. از این میان می توان دشتهای مشهد، سرخس، دره گز را نام برد که در دشتهای سرخس و دره گز مقداری رسوبات لسی نیز گزارش شده و منشاء آنها احتمالاٌ از صحرای قره قوم می باشد. شایان ذکر است که کارکرد گسلها در زایش این دشتها بی تاثیر نبوده است. سازندهای مقاومی چون مزدوران، تیرگان، کلات، چهل کمان و گاه شوریجه و نیزار ارتفاعات منطقه را تشکیل می دهد که به صورت خط مستقیم آب و جداکننده حوضه های آبریز نیز عمل می کند و در مقابل سازندهای سرچشمه، سنگانه، آبدراز، آب تلخ در دره ها گسترش دارند. بعضی از ارتفاعات و دره ها خاستگاه ساختمانی داشته و به صورت برآمدگیهای طاقدیسی Anticlinal Ridge دره های ناودیسی Synclinal Valley، برآمدگیهای تک شیبHomoclinal Ridge، دره های تک شیب Homoclinal Valley و به مقدار کمتر به صورت برآمدذگیهای ناودیسیSynclinal Ridge و ناودیس های معلق Perched Synclinal دیده می شود. از دره ها و ارتفاعات هموکلینالی و منوکلینالی در مسیر جاده مشهد به سرخس (بعد از بخش مزداوند) و از ارتفاعات طاقدیسی و دره های ناودیسی می توان ارتفاعات الله اکبر و دره کبکان در کنار آن را نام برد.
با توجه به عوامل فوق در مجموع ایالت ساختاری کپه داغ دارای زمین ساخت فعال می باشد که در حال حاضر نیز در حال برخاستگی است علاوه بر وضعیت ساختمانی، اختلاف سنگ شناسی و وضعیت اقلیم و آب و هوای منطقه نیز به نوبه خود نقش موثر در شکل گیری و توسعه وضعیت مورفولوژی کنونی منطقه دارد.