بیواستراتیگرافی سازند شیرگشت در برش میوگدار (میان­گدار) واقع در جنوب باختری طبس بر اساس کنودونتها

دسته چینه شناسی و فسیل شناسی
گروه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور
مکان برگزاری بیست و چهارمین گردهمایی علوم زمین
نویسنده عباس قادری، سیدعلی آقانباتی، بهاءالدین حمدی
تاريخ برگزاری ۰۹ اسفند ۱۳۸۴

چکیده:

به منظور انجام مطالعات بیواستراتیگرافى سازند شیرگشت در فرازمین کلمرد (Kalmard horst) بر اساس کنودونتها، برش چینه­شناسى میوگدار (میان­گدار) در ۷۳ کیلومترى جنوب باخترى شهرستان طبس انتخاب شد. سازند شیرگشت در این برش عمدتاً از واحدهاى سنگى آوارى تشکیل یافته و به صورت دگرشیب بر روى واحدهاى سنگى سازند کلمرد منتسب به پرکامبرین قرار گرفته است و خود نیز توسط واحدهاى سنگى سازند گچال به سن کربونیفر پوشیده مى­شود.

پس از انجام مطالعات صحرایى و برداشت ستون چینه­شناسى برش فوق، تعداد ۳۵ نمونه از واحدهاى سنگى مناسب سازندهاى شیرگشت و گچال انتخاب شد و مورد مطالعه قرار گرفت. مطالعه کنودونتهاى سازند شیرگشت در برش میوگدار حاکى از سن اردویسین پیشین (Tremadocian - Arenigian) براى این سازند است. سه بیوزون تجمعى کنودونتى (Conodont Assemblage zone) در واحدهاى اردویسین پیشین این برش شناسایى گردید که معادل زونهاى Cordylodus  spp. ، Deltifer  و Proteus  مى­باشند.

بیوزونهاى تشخیص داده شده عبارت­اند از:

۱- Oneotodus - Drepanodus Assemblage zone

۲- Acodus deltatus - Protopanderodus Assemblage zone

۳- Acodus - Oistodus Assemblage zone

 

 

Abstract:

In order to study the Shirgesht Formation biostratigraphy in Kalmard horst according to its conodont content, the Miyugodar (Miangodar) stratigraphic section was selected which is located in southwest of Tabas city. The Shirgesht Formation In the mentioned section is mainly composed of siliciclastic rock units and overlay unconformabely on Kalmard Formation (attributed to pre-cambrian) and is overlain by Gachal Formation (carboniferous). Having done field study, ۳۵ rock samples were selected from the most appropriate rock units of the Shirgesht and Gachal Formations to be studied in laboratory for more details. According to the conodont content of Shirgesht Formation In Miyugodar section, age of this formation is determined as Early ordovician (Tremadocian – Arenigian). ۳ conodont assemblage zones were also recognized in Early ordovician units of the formation which are equivalent with Cordylodus  spp., Deltifer and Proteus global standard conodont biozones.

The recognized biozones are as followed:

 

۱- Oneotodus - Drepanodus Assemblage zone

۲- Acodus deltatus - Protopanderodus Assemblage zone

۳- Acodus - Oistodus Assemblage zone

مقدمه:

برش الگوی سازند شیرگشت در 64 کیلومتری شمال شهرستان طبس در کوههای درنجال قرار دارد. این سازند که عمدتاً از سنگ­آهک، مارن، سیلت­سنگ، شیل و دولومیت تشکیل شده است، در مجموع 1236 متر ضخامت دارد (A. Ruttner, 1968). سازند شیرگشت در برش الگو با گذر همشیب و به­طور پیوسته بر روی سازند درنجال به سن کامبرین پسین قرار گرفته و خود نیز توسط سنگهای ولکانیکی و سنگ­آهک ماسه­دار سازند نیور به سن سیلورین پوشیده می­شود.

برش میوگدار در 73 کیلومتری جنوب باختری شهرستان طبس در جنوب روستای جعفرو و در حاشیه خاوری بلندیهای کلمرد قرار گرفته است. سازند شیرگشت در این برش حدود 185 متر ضخامت دارد و عمدتاً از واحدهای سنگی آواری تشکیل شده است. رخنمون­های سازند شیرگشت در فرازمین کلمرد به چهار بخش مجزا تقسیم شده است (Aghanabati, 1977). این چهار بخش در برش میوگدار از پایین به بالا عبارت­اند از:

1ـ بخش کوارتزیت پایه به ضخامت 35 متر که شامل کوارتزیت­های سفیدرنگ با بین­لایه­هایی از ماسه­سنگهای رس­دار قرمز تا قهوه­ای رنگ است و در قاعده حالت کنگلومرایی دارد. این بخش حاوی آثاری از طبقه­بندی مورب، ریپل­مارک، قالب­های جریانی (Flute cast) و نیز شواهدی از اثر حرکتی تریلوبیت­ها (Cruziana isp.) است.

2ـ بخش شیل زیرین به ضخامت 128 متر که شامل شیلهای قرمز و سبزرنگ دارای بین­لایه­هایی از ماسه­سنگهای قهوه­ای رنگ، ماسه­سنگهای آهکی و لایه­های نازکی از سنگ­آهکهای کرم تا قهوه­ای رنگ و سنگ­آهکهای گلوکونیتی به رنگ سبز تا نخودی است. در این بخش 35 واحد سنگی کوچکتر (rock units) تشخیص داده شده است.

3ـ بخش سنگ­آهک میانی به ضخامت 12 متر که شامل سنگ­آهکهای خاکستری تا قهوه­ای رنگ در تناوب­ با شیل­های قرمز و خاکستری رنگ است و قابل تفکیک به 3 واحد سنگی کوچکتر می­باشد.

4ـ بخش شیل بالایی با ضخامت 10 متر که از شیل­های سیلتی سبز تا خاکستری رنگ تشکیل شده است.

سازند شیرگشت در برش میوگدار با قاعده دگرشیب بر روی سیلت­سنگهای قرمز و شیل­های سیاه رنگ بخش بالایی سازند کلمرد قرار گرفته و خود با همبری ناپیوستگی فرسایشی توسط افق کوارتزیت پایه، سنگ آهک و دولومیت­های سازند گچال به سن کربونیفر پوشیده می­شود.

مجموعاً تعداد 35 نمونه از واحدهای سنگی مناسب سازندهای شیرگشت و گچال در این برش برداشت شد که از این تعداد، 28 نمونه آن متعلق به سازند شیرگشت و 7 نمونه آن هم متعلق به واحدهای آغازین سازند گچال بودند. پس از مطالعه کنودونتهای به­ دست آمده از سازند شیرگشت در برش میوگدار، سه بیوزون تجمعی کنودونتی (Conodont Assemblage biozone) برای این سازند شناسایی و سن اردویسین پیشین (Tremadocian - Arenigian) برای آن محرز گردید. ضمناً جنس­ها و گونه­های کنودونتی به دست آمده از واحدهای سنگ آهکی متعلق به سازند گچال که بر روی سازند شیرگشت قرار گرفته است، سن کربونیفر را برای این لایه­ها نشان می­دهد.

 

بحث:

با توجه به اینکه حجم اصلی رسوبات سازند شیرگشت در برش میوگدار را لایه‌های آواری شیلی و ماسه‌سنگی تشکیل می‌دهند و لایه‌های سنگ‌آهکی مناسب جهت نمونه‌برداری برای فسیل‌های کنودونتی در این برش محدوداند، تعداد 35 نمونه از این برش برداشت شد. ضمناً عضو کوارتزیت پایه سازند شیرگشت در این برش هیچ واحد سنگی مناسبی جهت نمونه‌برداری برای فسیل‌های کنودونتی ندارد.

اولین بیوزون کنودونتی تشخیص داده شده در برش میوگدار، بیوزون  (Oneotodus - Drepanodus Assemblage zone) است که 5/6 متر ضخامت داشته و متشکل از سنگ آهکهای کرم تا سبز رنگ و شیلهای سبز و قرمز رنگ است. قاعده این بیوزون در فاصله 5/51 متری از قاعده برش قرار داشته و مرز بالایی آن هم 58 متر از قاعده برش فاصله دارد. این بیوزون، سن ترمادوسین را نشان می­دهد. فسیلهای همراه این بیوزون عبارت­اند از:

 

Drepanodus  sp.

Acanthodus  cf.  A. lineatus

Oistodus  sp.

Drepanoistodus  suberectus

Oneotodus  nakamurai

Proconodontus  mulleri

 

Oneotodus  aff.  O. variabilis

Proconodontus  cf.  P. rotundatus

 

Scandodus  furnishi

Proconodontus  sp.

 

Teridontus  nakamurai

 

دومین بیوزون کنودونتی که در برش میوگدار تشخیص داده شد، بیوزون تجمعی  Acodus deltatus -Protopanderodus Assemblage zone  است که 4/1 متر ضخامت داشته و از سنگ آهکهای ماسه­دار و رس­دار خاکستری تا سبز رنگ و شیلهای سبز رنگ تشکیل شده است. قاعده این بیوزون در فاصله 4/77 متری از قاعده برش قرار داشته و مرز بالایی آن هم 8/78 متر از قاعده برش فاصله دارد. با توجه به حضور گونه‌ Acodus deltatus  و نیز گونه­هایی از جنسهای Paroistodus  sp. و Protopanderodus  sp. سن آرنیگین زیرین برای این بیوزون پیشنهاد می‌گردد. فسیلهای همراه این بیوزون عبارت­اند از:

 

Acanthodus  lineatus

Acanthodus  costatus

Acodus  sp.

Acodus  deltatus

Drepanodus  simplex

Drepanodus  cf.  D. arcuatus

Drepanoistodus  cf.  D. tenuis

Drepanodus  subarcuatus

Drepanoistodus  sp.

Drepanoistodus  forceps

Oistodus  cf.  O. lanceolatus

Drepanoistodus  suberectus

Oistodus  sp.

Oistodus  inaequalis

Paroistodus  sp.

Paltodus  cf.  P.  deltifer

Protopanderodus  cf.  P. robustus

Prosagittodontus  eureka

Protopanderodus  sp.

Protopanderodus  reclinatus

Scandodus  sp.

Scandodus  mysticus

Triangulodus  proetus

Stolodus  cf.  S.  stola

Tripodus  brevibasis

Triangulodus  sp.

 

سومین بیوزون کنودونتی تشـــخیص داده شده در برش مـــیوگدار، بیــــوزون Acodus - Oistodus Assemblage zone است که 7/9 متر ضخامت داشته و متشکل از تناوب سنگ آهکهای خاکستری و قهوه­ای رنگ با شیل و مارنهای خاکستری تا قرمز رنگ است. قاعده این بیوزون در فاصله 163 متری از قاعده برش قرار داشته و مرز بالایی آن هم 7/172 متر از قاعده برش فاصله دارد. این بیوزون، سن آرنیگین را برای این قسمت از برش نشان می­دهد. فسیلهای همراه این بیوزون عبارت­اند از:

 

Juanognathus  sp.

Acodus  sp.

Oistodus  sp.

Oistodus  lanceolatus

 

Prioniodus  elegans

 

زونهای تجمعی فوق معادل زونهای استاندارد جهانی Cordylodus spp.، Deltifer  و Proteus  می­باشند.

 مرز بین ترمادوسین و آرنیگین در برش میوگدار، در قاعده بیوزون تجمعی کنودونتی شماره 2 یعنی در زیر نمونه شماره  TG.115  و زیر واحد سنگی شماره 19 از پاره سازند دوم (با لیتولوژی ماسه­سنگ آهکی به رنگ سبز تیره تا خاکستری) و در فاصله 4/77 متری از قاعده برش پیشنهاد می­شود.

با توجه به حضور فسیل کنودونتی Gnathodus  sp.  در سنگ­آهکهای بخش ابتدایی سازند گچال که در افق 5/8 متری روی آخرین لایه‌های سازند شیرگشت و بر روی واحد کوارتزیت پایه سازند گچال قرار دارد،  سن کربونیفر پیشین برای این واحد پیشنهاد می‌شود.

 

نتیجه­گیری:

1ـ طبقات رسوبی سازند شیرگشت در محل برش میوگدار (کوههای کلمرد)، با همبری دگرشیب بر روی واحدهای سنگی سازند کلمرد جای می‌گیرند. این امر حاکی از پیشروی وسیع دریای زمان اردویسین است که توانسته سرزمین‌های برافراشته قدیمی­ را بپوشاند.

2ـ تفاوت در ضخامت و رخساره رسوبات سازند شیرگشت در محل برش الگو و برش میوگدار ناشی از حرکات تکتونیکی حاکم بر بلوک طبس و فعالیت گسلهای دربر گیرنده این ناحیه است که سبب پیدایش حوضه­های فرونشست شیرگشت و فرازمین کلمرد در بخش شمالی این بلوک گردیده است.

3ـ افزایش حجم طبقات رسوبی آواری نسبت به واحدهای سنگی کربناته در برش میوگدار نشان‌دهنده ژرفای کم حوضه و نرخ بالای رسوب­گذاری آواری در این ناحیه نسبت به منطقه دهنه کلوت بوده است.

4ـ پس از مطالعه و بررسی کنودونت‌های به‌دست آمده از برش میوگدار در کوههای کلمرد، سن اردویسین پیشین (Tremadocian - Arenigian) برای این برش محرز گردید.

5ـ سه بیوزون تجمعی کنودونتی (Conodont Assemblage biozone) در رسوبات سازند شیرگشت در محل برش میوگدار تشخیص داده شد که معادل بیوزونهای استاندارد جهانی Cordylodus spp. ، Deltifer  و Proteus  می­باشند.

 

 

منابع:

1. احمدزاده هروی، م.، حمدی، ب. و محتاط، م.، (1374). روزنه­داران پلانکتون ناحیه مکران ـ مجموعه­ای از کنودونتهای ایران. سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور، طرح تدوین کتاب زمین­شناسی ایران؛ شماره 27، 253 صفحه.

2. آقانباتی، ع.، (1383). زمین­شناسی ایران. سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 586 صفحه.

3. قادری، ع.، (1384). بیواستراتیگرافی رسوبات برش الگوی سازند شیرگشت بر اساس کنودونت‌ها و مقایسه آن با واحدهای همزمان در فرازمین کلمرد (برش میوگدار). پژوهشکده علوم زمین، سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، 244 صفحه.

 

 

 

 

Refrence:

 

1.        AGHANABATI, A., 1977. Etude geologique de la regon de Kalmard (W. Tabas). Geological Survey of Iran, Report No. 35, (1 - 230).

کلید واژه ها: یزد