اثرجایگاه ساختاری بر هندسه ناودیس زهاب در پهنه گسلی نهبندان

مقدمه :

        منطقه موردمطالعه در بخش شرق کشوردرموقعیت 32- 31.45 درجه عرض شمالی و 60.45 - 60 درجه طول شرقی قرار دارد ودرتقسیم‌بندی زونهای ساختاری ایران(نوگل سادات 1372 ) مرزغربی زیرپهنه‌سیستان را تشکیل می‌دهد . چینهادر زیرپهنه سیستان درمجموعه‌های فلیش وآذراواری‌ها به سن کرتاسه،پالئوسن،ائوسن والیگوسن گسترش چشمگیری دارند وروند کلی محورچینهاNW-SE  است که مبین اثرتنش‌های فشاری اصلی درراستای SW-NE می‌باشد . عملکرد زونهای برشی ونحوه اتصال آنها به یکدیگرسبب ظهور موقعیت‌های متنوع ازمحور وسطح محوری چینها دراثر دگرشکلی پیشروندهprogressive deformation  گردیده است . برگشتگی یال چینها ، گم‌شدگی طبقات ناشی از گسلش معکوس در این بخش است .

دراین مقاله بابررسی تغییرموقعیت محور و سطح محوری چین ، گسلها وخطواره‌های لغزشی دربخشهای مختلف ناودیس زهاب ، ارتباط بین وضعیت عناصر هندسی چین وقرارگیری آن در بین گسلهای با       موقعیت های مختلف مشخص خواهد گردید .

زمین شناسی زیرپهنه سیستان :   

زیرپهنه سیستان بادگرریختی زیادشامل واحدهای متشکله پوسته اقیانوسی، رسوبات تیپ فلیش به سن کرتاسه پسین وگروه فلیش آذرآواری به سن پالئوسن تا الیگو-میوسن است .  فلیش کرتاسه تحت تاثیرتنش‌های وارده وفرایندهای تکتونیکی، دچاربرش وبهم ریختگی فراوان شده و دگرگونی تاحد فیلیت نشان می‌دهد . تیرول وهمکاران(1983) زیرپهنه سیستان را مشتمل بر این بخشها می‌دانند : یکی حوضه سفیدابه که دربرگیرنده گروه فلیش- آذرآواری است ودر آن شیل، ماسه‌سنگ وآهک دیده می‌شود . بخش دیگر گروه ملانژی- فلیشی کرتاسه (شامل دوکمپلکس نه و راتوک)می‌باشد که فاقد نظم و ترتیب معین بوده و دگرریختی شدیدی تحمل کرده است .         

زمین شناسی منطقه مورد مطالعه :

 مهمترین واحدهای سنگی که در عرض شمالی  3- 31.45 وطول شرقی60.45- 60 رخنمون دارندعبارتنداز :  

 اولترامافیک‌هاواولترابازیک‌ها (پریدوتیت،بازالت،دیاباز)،شیل وماسه‌سنگ ومارن کرتاسه،کنگلومرا،ماسه‌سنگ وآهک پالئوسن،شیل وماسه‌سنگ‌های توفی وآندزیت‌بازالت‌ الیگومیوسن،کنگلومرا وولکانوکلاستیکهای میوسن . یک مجموعه گرانیتی نیزدربخش جنوب‌شرقی ناودیس زهاب قرارداردکه سن آن موردسوال می‌باشد. دگرگونی‌های موجوددراین منطقه درحد اسلیت وفیلیت هستندودگرگونی قابل ملاحظه‌ای درحددگرگونی‌های کمپلکس راتوک دراین منطقه بچشم نمی‌خورد.رخنمون مجموعه‌های آذرین هم محدودبه روندهای شمال-جنوب می‌باشدکه درمحل زونهای گسلی دیده می‌شوند .

ساختارها در زیرپهنه‌سیستان :

در زیرپهنه سیستان چهارروندساختاری عمده وجود دارد: روندشمال-جنوب ، روندشمال‌غرب-جنوب‌شرق، روندشرقی-غربی، روندشمال‌شرق-جنوب‌غرب .

شکستگی‌ها که درزیرپهنه سیستان ظهورچشمگیری دارند ،دارای امتدادهای مختلفی بوده ودر جهات چهارگانه مذکور دیده می‌شوند .اما درجه اهمیت این روندها با یکدیگر متفاوت است به نحوی که روند شمال‌غرب-جنوب‌شرق وروند شمال – جنوب نسبت به بقیه اهمیت بیشتری دارد .  

چین‌های زیرپهنه‌سیستان گسترش نسبتا خوبی دارند اما درواحد فلیش – آذرآواری (حوضه سفیدابه) توسعه بیشتری یافته‌اند . روند اصلی وکلی محور چین‌ها شمال‌غرب – جنوب‌شرق است .تاثیر دگرشکلی پیشرونده سبب خمیدگی کلی در محور چین‌ها شده ومحور چین در جهت شمال‌شرق – جنوب‌غرب نیز دیده می‌شود .

ساختارهادرمنطقه موردمطالعه:                                                                  

بطورکلی مجموعه گسلی نهبندان به دوبخش"نه شرقی  و  نه غربی" تقسیم می‌شود . منطقه مورد مطالعه در مجموعه گسل نه شرقی ودرنزدیکی محل اتصال دوگسل مذکور واقع شده است. شکستگی‌ها درمنطقه موردمطالعه امتدادکلی N00,N20,N340   داشته وشیب‌های متغییرنشان می‌دهند . یکی ازمهمترین شکستگی‌های این منطقه، سیستم گسله افضل‌آباد درشرق منطقه موردمطالعه است که امتدادآن ازN00 در مرکزتاN20E به طرف شمال(درمحل روستای افضل‌آباد) وشیب آن ازحدودقائم تا 70درجه متغییراست .این زون گسلی دربخش شرقی منطقه مطالعه به شاخه‌های فرعی درجه دوم باامتدادN40E  منتهی می‌شود .

 علاوه براین شکستگی‌ دیگری  با امتداد‌N-S  وشیب قائم ازبخش جنوبی منطقه مطالعه تا محل روستای آساکوهک(درشرق ناودیس زهاب) به صورت راستگردفعالیت کرده ودر آنجابه گسلهای باامتدادN20W  تا N45W  55NE می‌پیوندد که آنها نیز به صورت راستگردفعالیت کرده‌اند. گسل غربی ناودیس زهاب دارای امتداد متنوع است اماموقعیت کلی آن N20W 65SW  می‌باشد که به صورت راستگردعمل کرده وازبخش جنوبی ناودیس زهاب شروع شده ودربخش شمالی آن به شاخه‌های گسلی باامتدادNW-SE  می‌پیوندد .

چین‌ها درمنطقه مورد مطالعه :

روندکلی محور چین‌های منطقه NW-SE تا N-S  می‌باشد که از مهمترین آنهامی‌توان  چین‌های شرق چاهدراز ، ناودیس زهاب،ناودیس زیبرو،تاقدیس وناودیس کوه دبیل،تاقدیس وناودیس‌های غرب ده‌گرم رانام برد . علاوه براین رونددیگری از محور و اثرمحوری چین‌ها که در درجه دوم اهمیت می‌باشد به صورت   E-W تا NE-SW  می‌باشد که درشمال‌شرق زهاب ،شرق افضل‌آباد،شمال‌شرق چاه‌بوک،جنوب‌شرق سرلرد وخاکشوران قابل مشاهده هستند .

ناودیس زهاب :

واحدهای سنگی تشکیل دهنده این چین کنگلومرا ،گلسنگ و ماسه‌سنگهای الیگومیوسن هستند . هسته این ناودیس بیشتر گلسنگ وماسه‌سنگ بوده وبخشهای کناری آن به مجموعه‌های کنگلومراوماسه‌سنگی (به رنگ قرمز تاقهوه‌ای تیره)منتهی می‌شود .

ظهورناودیس زهاب در نقشه شبیه یک مثلث است که بخش غرب تا جنوب‌غرب آن به وسیله گسل راستگردزهاب محصورشده ولایه‌بندی آن موقعیت کلی N-S  تا N50W 55NE  دارد . بخش شمال‌شرق آن به وسیله یک گسله معکوس به موقعیت  N45W 55NE تا N20W  محصور شده و لایه‌بندی رسوبات موقعیت N45W 50NE  دارد .بخش جنوب‌شرقی این چین به گسل راستگرد آساکوهک به موقعیت N-S 90  محدود می‌شود و لایه‌بندی رسوبات در این بخش موقعیت کلی  N40E 60NW  دارد. تاثیر پهنه گسلی راستگرد آساکوهک بسیار شدید است و حرکت آن توانسته است تاقدیس و ناودیس‌های وابسته به زون برشی در یال شرقی ناودیس ایجاد نماید .هریک از این چین‌های کوچک موجود در یال ناودیس زهاب ،نمونه بارزی از نحوه شکل‌گیری وتغییرروندمحور واثر محوری ناودیس زهاب می‌باشند . بررسی موقعیت لایه‌بندی در برخی مقاطع این چین بزرگ ، هندسه مخروطی از آن به نمایش می‌گذارد که حاکی از نقش موثر پهنه‌های برشی بر هندسه این ناودیس است .

نتیجه گیری :

 قرارگیری ناودیس زهاب بین گسلهای زهاب در غرب (راستگرد ) ، کرغ ریگ در شمال‌شرق (معکوس) وآساکوهک در شرق تا جنوب‌شرق (راستگرد ) سبب شده تا در اثر فعالیت این گسلها در زمانهای مختلف و طی یک دگرشکلی پیشرونده موقعیت‌های متنوعی از محور وسطح محوری در این چین بوجود آید . در مراحل اولیه دگرشکلی  روندهای حدفاصل N-S تاNW-SE  از محور وسطح محوری  شکل گرفته‌اند ودر مراحل بعدی دگرشکلی که مولفه برش در زونهای گسلی بخوبی ایفای نقش کرده است، روندهای حدفاصل  E-W تا NE-SW  از محور وسطح محوری ایجاد گردیده‌اند .

منابع:

- خطیب،محمد مهدی،1377، هندسه پایانه گسلهای امتدادلغز،پایان نامه دکتری،دانشگاه شهیدبهشتی .

- غلامی،ابراهیم،1376 ،تحلیل ژئودینامیکی ناحیه جنوب باختری قاین ،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تربیت مدرس . 

-Boyer,S.E.1986.Styles of folding within thrust sheets. Journal of structural geology 8,325-339.

-Ez,V.2000.When shearing is a cause of folding.Earth-science Reviews51,155-172.

-Ferrill,D.A.,Grshong,r.H.1993.Kinematic model for the curvature of the northern subplain chain,France. Journal of structural geology15(3-5),523-541.

-Lisle,R.J.1992.Constant bed-length folding:three-dimentional geometrical implications. Journal of Structural Geology,V14(2),245-252.

- Tirrul.R.,et all,1983.The sistan suture zone of eastern Iran,G.S.A,v.94,pp.134-150 .