تشکیل پروتو پالئوتتیس و حاشیه واگرای اواخر پر کامبرین بالایی تا اردویسین زیرین در شمال شرق گندوانا

مقدمه:
بربریان و کینگ (1981) پیشنهاد نمودند که در طول پرکامبرین پسین اقیانوسی به نام هرسی نین در شمال ایران وجود داشته است. ترمیه و ترمیه (1988) درویش زاده (1370) اقیانوسی بنام پروتوتتیس بین اورازیا و گندوانا، در اواخر پر کامبرین، در نظر گرفته اند. تلبوت و علوی (1996) پروتتیس را برای یک ریفت عقیم مانده، در امتداد گسل نجید، بین عربستان و زاگرس چین خورده پیشنهاد نموده اند که در آن توالی های نمکی هرمز تشکیل می شده است. افتخار نژاد و همکاران (1371) و همچنین اشتوکلین (1981) در افتخار نژاد و همکاران (1371) به وجود دو پالئوتتیس در شمال ایران اعتقاد دارند (پالئوتتیس اول مربوط به پالئوزوئیک پیشین- میانی در شمال توران و پالئوتتیس دوم مربوط به پالئوزوئیک پسین- تریاس در شمال ایران).
با اینکه زمان تشکیل ریفت و ایجاد حاشیه واگرای پالئوتتیس مشخص شده است. (اشتامفلی و همکاران، 1991؛ بولن، 1991؛ لاسمی، 1977 و 1377) ولی تشکیل حاشیه واگرای قبل از پالئوسن در شمال گندوانا به طور دقیق بررسی نشده است. هدف از این مقاله بررسی سنگ های اواخر پر کامبرین و کامبرین ایران و تعیین سنگ های همزمان با تشکیل ریفت و رخساره های حاشیه واگرای (Passive Margin) این قدیمی ترین تتیس (پروتوپالئوتتیس) می باشد.
تشکیل حاشیه واگرای پروتوپالئوتتیس: بررسی رخساره های پر کامبرین و کامبرین ایران و تغییرات جانبی و عمودی آنها نشان می دهد که سنگ ها، به احتمال زیاد، در حاشیه واگرایی از نوع اقیانوس اطلس، در شمال شرق گندوانا تشکیل شده اند. نام پروتوپالئوتتیس (Proto- Paleotethys) برای این تتیس قدیمی تر از پالئوتتیس پیشنهاد می شود. چین خوردگی پالئوزوئیک (هرسی نین) که شواهد آن در صفحه توران شناخته شده است (بولین، 1988، 1991) به احتمال زیاد، حاصل بسته شدن پروتوپالئوتتیس بوده است. وجود قاره ای واحد و بزرگ در اواخر پر کامبرین توسط نویسندگان مختلف پیشنهاد شده است (Storey, 1991). این قاره بزرگ، در طول پر کامبرین پسین تا کامبرین پیشین، به قطعات کوچکتری تقسیم شده است. باند و همکاران (1984) بر اساس ماگماتیسم همزمان با تشکیل ریفت و آنالیز منحنی های فرونشینی حرارتی، زمان این خرد شدن را بین 555 و 625 میلیون سال پیش تعیین نموده اند.
شواهد مختلف نشان می دهد که حاشیه واگرای پروتوپالئوتتیس (جدایی قاره اورازیا از گندوانا) نیز در اواخر پر کامبرین پسین، با تشکیل اولین سیکل رسوبی سازند سلطانیه بوجود آمده است.
توالی های رسوبی اواخر پرکامبرین تا اردویسین زیرین (سکانس Sauk) به چند واحد مختلف قابل تقسیم است.
1- رخساره های عمدتاٌ آواری، آذر آواری، سنگ های ولکانیکی دو گانه و معادل درونی آنها به سن پرکامبرین پسین که به نام های سری ریزو، سازند قره داش و سازند ساغند معرفی شده اند (بربریان و کینگ، 1981؛ علوی و عمیدی 1968؛ سامانی و همکاران، 1372) هم ارز سازند کهر می باشند و همزمان با تشکیل ریفت پروتوپالئوتتیس تشکیل شده اند. این سنگ ها در امتداد حوضه های ریفی با روند کلی شرقی- غربی و در امتداد گسل های قطع کننده آنها تشکیل شده اند.
2- رخساره های سازند سلطانیه (شیل های دریای عمیق و کربنات های دریای کم عمق) به سن پرکامبرین پسین تا کامبرین پیشین و هم ارزهای آن (سازند دزو، راور و هرمز) با یک ناپیوستگی مشخص (ناپیوستگی بعد از تشکیل ریفت) در روی سنگ های همزمان با ریفت قرار دارد. این سنگ ها که به طور پیشرونده (Onlap)، به سمت جنوب، سنگ های ریفتی پر کامبرین را می پوشاند، در زمان تشکیل حاشیه واگرای پروتوپالئوتتیس تشکیل شده اند.
3- رخساره های کربناته دریای کم عمق و سیلیسی آواری رودخانه ای- دلتایی (سازند باروت) و رخساره های عمدتاٌ قاره ای (سازند زاگون و لالون) و هم ارزهای آنها نشان دهنده یک پسروی تدریجی است. این سنگ ها با کم شدن تدریجی فرونشینی حرارتی و پایین آمدن سطح دریاها (پسروی تدریجی) تشکیل شده اند.
4- رخساره های عمدتاٌ کربناته کامبرین میانی تا بالایی که نشان دهنده یک توالی بزرگ پیشرونده و چند توالی کوچک تر پسرونده می باشد با رخساره های همزمان با ریفت پالئوتتیس پوشیده می شود. این سنگ ها به علت بالا آمدن تدریجی سطح جهانی دریاها (ویل و همکاران، 1977) و تشکیل پلاتفرم کربناته، در حاشیه واگرای پروتوپالئوتتیس تشکیل شده اند.
جهت جریان های قدیمی، افزایش ضخامت و دریایی تر شدن سنگ های اواخر پر کامبرین و کامبرین به سمت شمال ایران، بیانگر وجود حاشیه واگرای پروتوپالئوتتیس با روند کلی شرقی- غربی و حاشیه قاره رو به شمال است. همزمان با تشکیل ریفت در بین اورازیا و گندوانا و گسترش اقیانوس پروتوپالئوتتیس، سیستم ریفتی دیگری در امتداد گسل های قطع کننده حاشیه واگرای شمال گندوانا و با روند شمالی جنوبی، در ایران مرکزی و اطراف خلیج فارس، وجود داشته است. این حوضه ریفتی عقیم مانده (اولاکوژن ایران مرکزی) که، به احتمال زیاد در بین گسل های نایبند- دیبا/ میناب و کازرون- قطر بوجود آمده در شمال با اقیانوس پروتوپالئوتتیس در ارتباط بوده است.