رسوبات آبرفتی گستره تهران (کوهپایه - دشت)

گستره مورد بررسی از شرق به غرب بین محور رودخانه های کرج و کن واقع شده است و از شمال به جنوب از پای البرز تا حوالی جنوب کهریزک را در بر می گیرد.
مراحل مختلف تشکیل آبرفتهای گستره تهران.
در اواخر اولیگوسن دریا البرز مرکزی را ترک می نماید (RIVIERE 1934) در میوسن مواد حاصل از فرسایش ارتفاعات جدید وارد دریای میوسن شده و یا در حاشیه آن و پای البرز انباشته می گردند. در اواخر میوسن بالا تمام این رسوبات دستخوش چین خوردگی شده و دریا به تدریج ایران مرکزی را ترک می نماید.
نمونه ای از رسوبات بالا را می توان در شمال شرقی منطقه یعنی در راه تلوی بالا به لشکرک مشاهده نموده در این جا هنگام گذر از گردنه تلو در طرف دست راست جاده در روی سازند کرج طبقه ضخیم کنگلومرائی مشاهده می شود که زمین شناسان آن را به میوسن بالا نسبت داده اند. روی این طبقه کنگلومرا که راستای تقریباٌ شمال- جنوبی دارد (شمال غربی- جنوب شرقی) لایه های مارن، ماسه سنگ و مجموعه ای سرخ فام مرکب از لایه های نازک رس متراکم ماسه سفید رنگ به هم چسبیده و آثار گچی به صورت لایه های بسیار نازک دیده می شود. در لابلای مجموعه بالا و مخصوصاٌ در روی آن لایه های کنگلومرا و ماسه سنگ خاکستری رنگ مشاهده می گردد.
ENGALENG سن این مجموعه را پونسین میداند. ادامه پونسین به طرف باختر در زیر آبرفتهای قدیمی گستره تهران قرار می گیرد.
در پلیوسن آبرفت گذاری در گستره تهران شدت می گیرد. این آبرفت گذاری که دنباله آن در حال حاضر ادامه دارد جریان حمل شمال جنوبی داشته و در گستره لشکرک جاجرود با دگر شیبی روی میوسن بالا قرار گرفته است.
در طول تشکیل این آبرفتها پدیده های مختلفی مانند بر پایی تدریجی البرز با تغییرات اقلیمی چین خوردگی و گسلش فرسایش و ظاهر شدن توده آذرین منظریه- درکه برپایی البرز و تشکیل بلند البرز فرو رفتن رودخانه ها در آبرفتهای قبلی خود در مواردی در سنگهای پی حرکات تکتونیکی و بالاخره نوسانات البرز و یا قسمت پایین دست و تشکیل پادگانه ها روی آبرفت گذاری تاثیر داشته و بنای آبرفتی گستره تهران را بصورت امروزی آن درآورده اند.
نتایجی که از بررسی این آبرفت ها به دست آمده این امکان را می دهد که مراحل مختلف تشکیل بنای آبرفتی تهران را به شرح زیر خلاصه نماییم.
در آغاز آبرفت گذاری پلیوسن تا فاز کوهزایی آن، البرز ارتفاع امروزی را نداشته است شیب ها ملایم و دره ها آرام بوده اند. آبرفت های تشکیل شده در این مرحله اکثراٌ دانه ریز و یا متوسط هستند پاره سنگ و تخته سنگ درصد کمی از آنها را تشکیل می دهد و سنگ های بزرگ به ندرت در آنها دیده می شود. در طول تشکیل بخش زیرین این آبرفتها در منطقه مورد بررسی البرز بیشتر پوشیده از سنگهایی بوده که در جا کم و بیش دگر سان شده بودند (ادامه توفهای سبز به طرف شرق) و به علاوه اقلیم گرم و مرطوب پونسین ادامه داشته است. در این شرایط هنگامی که سنگها در جریان آب قرار می گیرند به سهولت به صورت قلوه ای و یا نیم قلوه ای در می آیند و از فرسایش آنها مقادیر زیادی رس ماسه تولید می گردیده است. در نتیجه آبرفت گذاری در قسمت اعظم منطقه بصورت لایه های کنگلومرا و سیلت رسی بوده است. کنگلومراها و سیلتهای رسی صورت مخروط افکنه ای شیب دار را مانند سایر واحد های بنای آبرفتی تهران را نداشته اند ظاهر مجموعه نشان می دهد که آبرفت گذاری در قسمت میانی منطقه مورد بررسی در داخل آب صورت گرفته است و حاصل آن دشت مسطحی بوده که تا کهریزک ادامه داشته است. آبرفتهای مراحل بعدی به صورت مخروط افکنه ای روی این دشت گسترده شده اند. ادامه این آبرفتهای اخیر بعد از کوهپایه از طریق شرق و جنوب تهران تا کهریزک تقریباٌ از هجوم سایر آبرفتها مصون مانده اند.
در مرحله ای از تشکیل این آبرفتها (کنگلومراها و سنگهای رسی) تغییرات اقلیمی و سنگ شناسی در البرز موجب تغییراتی در آبرفت گذاری می گردد. در البرز سنگهایی که دگرسان نبود بیشتر ظاهر می شوند. این سنگها با داشتن شبکه ای از ترکها و درزها در اثر هوازدگی بصورت واریزه های دانه ریزی در می آمدند. این واریزه ها متعاقباٌ وارد جریان آب شده و صورت لایه بندی به خود می گرفتند و آبرفت گذاری به صورت آبرفت های دانه ریز یکنواخت در می آیند. این آبرفتها تقریباٌ تمامی کوهپایه را به استثنای نقاطی که ابرفتهای قبلی در اثر گسله و یا احتمالاٌ چین خوردگی بالا آمده بودند (مانند عباس آباد، شهرک غرب و…) می پوشانند و در این نقاط اخیر با دگر شیبی روی کنگلومراها و سنگهای رسی قرار گرفته اند.
حرکات کوهزایی پلیوسن موجب چین خوردگی و گسله برداری مجموعه آبرفتهای قبلی شده و دراثر فرسایش در البرز توده آذرین منظریه درکه ظاهر می گردد. تغییرات پروفیلی ناشی از حرکات کوهزایی و پوشش جدید قسمتی از البرز در منطقه مورد بررسی موجب تغییر رژیم آبرفت گذاری می گردد. آبرفت های تشکیل شده در این مرحله (مخصوصآٌ آبرفتهایی که در قلمرو آبرفت گذاری توده آذرین منظریه- درکه هستند) درشت و درهم و برهم هستند و بطور افقی روی سطح فرسوده آبرفتهای قبلی را می پوشانند. (آبرفتهای ناهمگن) آبرفتهایی که تا این مرحله تشکیل شده اند فاقد سنگهای قدیمتر از سازند کرج هسند. در مرحله ای از تشکیل آبرفتهای ناهمگن در نتیجه حرکاتی که کوهزایی نیستند و معمولاٌ بعد از حرکات کوهزایی به وقوع می پیوندند (حرکات اصلاح کننده تنظیم کننده) البرز در مجموع بالا می رود. این عمل در بسیاری از سلسله های چین خورده مشاهده شده مثلاٌ در آلپهای فرانسه (Goguel Geolodiy de la France 1950) در نتیجه این بر پایی و فرسایش سنگهای قدیمتر از ائوسن که با راندگی روی ائوسن قرار گرفته اند ظاهر می گردند. ارتفاعات جدید موجب افزایش میزان بارندگی شده که توام با توسعه حوزه آب خیز موجب بوجود آمدن جریانهای آب پر قدرت می گردند. تند شدن شیب دره ها و بوجود آمدن رودخانه های پر آب موجب می گردند که رودخانه ها در آبرفتهای قبلی و حتی در سنگ پی فرو روند و آبرفت گذاری را به دشت ها منتقل نمایند. جاجرود که تا قبل از این مرحله بوسیله ارتفاعات سه پایه سد می شد و از طریق شرق تهران روانه جنوب می گردید در آبرفتهای خود و سنگهای پی فرو رفته و آبرفت گذاری به دشت ورامین منتقل می گردد.