منشاء ماسه های بادی در دشت آزادگان

منطقه مورد مطالعه واقع در شمال سوسنگرد در دشت آزدگان است که در امتداد آخرین برجستگی های زاگرس به طرف شمال باختری وارد مرز عرلق می شود. مسئله شنهای روان به خصوص در این منطقه و بطور کلی در تمام خوزستان بسیار پر اهمیت بوده و این اهمیت شامل پیشروی آنها، تثبیت شنهای روان از یک سو مصارف صنعتی این ماسه ها و تاثیر آنها در کشاورزی، ذخایر سولفات سدیم و مسائل مهندسی رزمی بر اهمیت آن می افزاید و به همین علت پروژه های تحقیقاتی به منظورهای متعدد و پراکنده در این زمینه انجام شده است ولی در هیچکدام این ماسه ها به صورت یک کل مطرح نبوده و همواره بصورت جزئی از کل مورد بحث قرار گرفته اند و در مجموع هیچگونه قضاوت مشترکی در منشاء آنها در آن تحقیقات جمع بندی نشده است و غالباٌ عامل این ماسه ها به توفانهای غبارزا که از صحاری عربستان سوریه بین النهرین عراق و .... میوزند نسبت داده شده است و برخی دیگر منشاء این ماسه ها را از ارتفاعات جنوبی زاگرس قلمداد کرده اند خیل این مطالعات شامل تحقیقات صنعتی، رسالات دانشگاهی و برخی گزارش کار گروه های ویژه زمین شناسی نیز بوده است هر چند ظاهراٌ پاسخ به چگونگی منشاء این ماسه ها بسیار ساده می نماید، اما در حقیقت چنین نیست و تلاش حاضر اقدامی است درنزدیک شدن به کم و کیف این ساخته پیچیده طبیعت که حاصل کنش های کشاکشی بین نهشته های قدیمتر، بادهای غالب و سیلابهای مهیب متعادل و نامتعادل شعب مختلف رودخانه های کرخه و دجله که در تداوم چرخه ای هستند می باشد.
روش کار:
انجام این مطالعه، با بررسی کلیه کتب و مدارک آکادمیک و حرفه ای آغاز گردید و نتایج حاصل آن بصورت شاخص قیاس در نظر گرفته شدند و از آن جمله اولاٌ ذرات ماسه های بادی دارای اندازه ای از 0/15 تا 0/3 میلیمتر می باشند که در اغلب نقاط دنیا پذیرفته شده است و ماسه های منطقه مورد مطالعه از آن مستثنی نیست. ثانیاٌ ذرات ماسه های بادی عموماٌ بصورت پرش و خزش در حرکت می افتند تا در تعلیق ثالثاٌ سنگهای دانه ای (گرانولار) در هر وضعیت منشاء این گونه ماسه ها هستند تا سنگهای میکریتیک و یکنواخت.
سنگ شناسی ماسه های بادی منطقه:
بر اساس مطالعات میکروسکوپی، پرتو مجهول و تجزیه ژئو شیمی این ماسه ها حاوی بیش از 50% کربنات شامل آهک و دولومیت و حدوداٌ 30 تا 40 درصد سیلیس که 10 تا 20 درصد آن کوارتز و بقیه به صورت چرتهای قرمز رنگ و حدود 2 تا 6 درصد فلدسپات آلکالن و مقدار کمی نمک و ژیپس می باشد. این ترکیب مینرالوژیک در نقاط مختلف درصدهای متفاوتی را نشان می دهد، بر اساس فولک 1974 این ماسه ها تحت عنوان کالک لیتایت طبقه بندی می گردد و بطور دقیق تر در بیشتر موارد بصورت
UNCONSOLIDATED SILICEOUS CALCLITHTE
و کمتر به صورت
UNCONSOLIDATED HIGHLY CALCAREOUS CHERTARENITE دیده می شوند و جالب آنکه از نظر کانی شناسی اغلب خاکهای استان خوزستان و رسوبات رودخانه ای نیز در همین گروه قرار می گیرند و تنها تفاوت سازند بختیاری و ماسه سنگ های آغاجاری با عناوین فوق در سخت شدگی آنها است.
بطور کلی در ترکیب کانی شناسی این ماسه های بادی اتفاق نظر وجود دارد ولی منشاء فلدسپات ها مورد بحث و تفرقه آراء بوده است.
مطالعه آماری و دینامیک بادها:
در این بخش از مطالعه نشان داد که بادهای غالب منطقه دارای جهتی از شمال باختری به جنوب خاوری هستند و با وجودی که تلماسه ها تحت تاثیر سایر بادهای فصلی عقب نشینی هم می نمایند ولی پیشروی آنها به جنوب خاوری غالب و در تداوم است. این پدیده با مطالعه استریوگرافیک برخانها نیز تایید گردیده است. با توجه به این موارد توفانهای غبار زا را به عنوان عامل اصلی حرکت ماسه ها قلمداد ننموده و لذا رودخانه کرخه در خاور، جنوب و جنوب باختری، هورالعظیم و سایر باتلاقهای خاور دجله در باختر و شمال باختری، رودخانه دجله و یک شعبه اصلی آن به نام دیاله در شمال باختری و شمال منطقه حدی بر بادها و حوضه بادرفتی به حساب آمده و از طرفی دیگر تامین کننده ذراتی در فرخوار قدرت باد.
رودخانه ها و تاثیر آنها بر ماسه های بادی:
رودخانه ها تاثیر فوق العاده ای در این ماسه ها داشته اند و در شرایط عادی رودخانه های دیاله و دجله با رسوب Point Bar ها ذرات بادی را تامین می کنند و در طغیانهای مهیب ذرات مناسب قدرت باد را در محدوده بادهای غالب در پهنه دشتهای خاوری دجله مهیا می سازد و این پدیده بوسیله کرخه نیز به صورت محدودتر بوجود می آید به همین منظور رسوبات رودخانه های کوچک و بزرگی که کرخه را تشکیل می دهند مورد بررسی آزمایشگاهی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که مقادیری فلدسپات و کوارتز بوسیله رودخانه های گاماسب و قره سو به سیمره می ریزند و با رسوبات کربناته سیمره که بوسیله رودخانه آب چناره و رودخانه کرند و کشکان تامین می شوند مخلوط می گردند و بالاخره این مجموعه وارد رودخانه کرخه می شود، در صورتیکه طغیان نامتعادل درگاماسب اتفاق بیفتد موجب فزونی ذرات و دانه های متامورفیک خواهد شد چنانچه بطور محلی در رسوبات عهد حاضر عبدالخان ذرات میکا فراوان است و در عین حال باید توجه داشت که واریزه های سازندهایی مانند امیران و گچساران (رخساره تخریبی) نیز مقادیر فلدسپات و کوارتز در رودخانه های گاماسب و کشکان وارد می نماید.
نتیجه گیری:
1- ترکیب مینرالوژیک سازندهای بختیاری آغاجاری، اغلب خاکهای استان خوزستان ماسه های رودخانه ای و ماسه های بادی مشابه و در گروه کالک لیتایت از لیتارنابتها قرار می گیرند.
2- ماسه های بادی در این منطقه در نتیجه فرسایش بادی و آبی سازندهای آغاجاری و بختیاری بصورت مستقیم و غیر مستقیم در منطقه ای محدود در جهت بادهای غالب و جهت رودخانه های دائمی است.
3- در حالیکه باد در حال حمل ذرات از رخنمون سازندهای یاد شده است رودخانه دیاله و بدره و دجله از ذرات تخریب شده همان سازندها را در شرایط عادی در Point Bar های خاوری خود رسوب می دهند. و در طغیانهای بزرگ نیز پهنه وسیعی را با همان رسوبات می پوشانند و در فصلهای خشک باد وارد عمل شده و ذرات مناسب خود را به حوضه پست امروزی حمل می نماید و با ادامه حرکت این ماسه ها را به کرخه می ریزد این ماسه ها با رسوبات کرخه مخلوط شده و دوباره در حاشیه شعب دوگانه کرخه و کرخه نور رسوب کرده و دوباره وارد عمل می شود و این چرخه ادامه می یابد.
4- منشاء فلدسپات ها در این ماسه ها بطور مستقیم و غیر مستقیم سازند آغاجاری در درجه اول و سازند بختیاری در درجه دوم است ولی احتمال منشاء گرفتن آنها در شرایط عادی بالا است رودخانه کرخه ضعیف و در شرایط طغیانی متحمل است.
5- منشاء نمک ها و ژیپس در این ماسه دریاچه های پالایائی با سانجای میان زمینی است که در شمال تاقدیسها بند کرخه و زین العباس تشکیل شده اند.