نقش فرم،‌الگو و اندازه شهر در کاهش آسیب پذیری از زلزله

     شناخت مشخصه های آسیب پذیری شهرها از بلایای طبیعی بویژه زلزله، مستلزم بررسی های همه جانبه از جمله مشخصات کالبدی میباشند. در چهارچوب ویژگیهای کالبدی، عوامل و عناصر متعدد در ایمنی زیست گاهها در مقابل زلزله اهمیت می یابند. از مهمترین این عوامل فرم،الگو و اندازه شهرهاست که مقولات جدید نه تنها در مباحث نظری شهرسازی، بلکه درامر آسیب پذیری سکونت گاهها می‌باشند. شهرهای آسیب دیده از زلزله منجیل در خرداد ماه 1369، رودبار،منجیل ولوشان، فرصتی را پدید آورد تا این نگرش جدید در موارد واقعی آسیب پذیر مورد دقت نظر و آزمون قرار گیرد.
«فرم شهر» کلیه عناصر و اجزاء کالبدی و قابل رویت شهر است که ماهیتی سه بعدی داشته و متشکل از عوامل طبیعی و مصنوع میباشد. ارزیابی فرم شهر را می‌توان به کمک مشخصه هایی مانند الگو و اندازه صورت داد. «الگو» به مفهوم قانونمندی و انتظام و ارتباط بین عناصر ترکیبی فرم شهر «اندازه» معیار کمی برای سنجش سطوح، فواصل، احجام و زمان است.
در چهارچوب انجام اقداماتی برای امادگی و محافظت زیست گاهها در مقابل سوانح، توجه به خصوصیات فرم شهر در قالب الگوها یا اندازه هایی که مخاطره آفرین هستند، ضرورت می‌یابد و این امر در ساماندهی زیست گاهها برای کاهش اثرات مخرب زمین لرزه ها مطرح می گردد. هر کدام از الگوهای شهری برای حد معینی از اندازه مطلوبیت داشته و برای بازگشت شهر به وضعیت عادی از کارآیی و توان معینی برخوردار می‌باشد.
برای تحلیل چگونگی آسیب و کارایی فرم شهر، می‌توان از مدلهای دو و سه بعدی کمک گرفت. در این مدل ها کلیه عناصر تشکیل دهنده فرم شهر از ساده ترین عنصر تا عناصر مرکب ، از یک سو، از کوچکترین مقیاس، یعنی یک ساختمان تا بزرگترین مقیاس، منطقه شهری، از سوی دیگر، درمراحل زمانی مختلف از وقوع زلزله، یک سیستم مرکب سه بعدی را شکل خواهد داد که در درون این سیستم، هر عنصر برای هر مقیاس و در هر مرحله از وقوع زلزله به طریق اولی، ترکیبی از عناصر در ترکیبی از مقاطع و برای مقیاسهای مختلف می تواند ارزیابی گردد.
تأثیر فرمهای کالبدی از جزئی ترین عنصر یعنی یک ساختمان که حیطه عملکرد بخش خصوصی است تا مرکب حالت آن یعنی ساخت و بافت شهر که در قلمرو و نفوذ بخش دولتی میباشد، مطرح بوده و گرچه بررسی آسیب پذیری شهر از زلزله تنها یک بعد از ابعاد گوناگون ارزیابی های طرح های شهری و عوامل مؤثر در آن است. برای تداوم حیات و فعالیت شهر، بسیار حائز توجه می‌باشد.
یک فرم مناسب شهری بگونه ای است که در صورت آسیب یا کاهش کارآیی یکی از عناصر آن، نظام کلی با وجود ضعف ایجاد شده بتواند با کیفیتی مطلوب بکار خود ادامه دهد. الگوها واندازه های مناسب شهری، قبل، حین و بعد از بروز سانحه زلزله، از جمله در مواردی مانند جلوگیری از بروز آسیب یا کاستن از آن امادگی و پاسخگویی به عکس العمل های اولیه مانند گریز و پناه گرفتن، عملیات امداد اضطراری، اسکان موقت و بازسازی،‌دارای نقش و اهمیت بسیار بوده و بر مقیاس فاجعه، مقیاس اقدامات و نوع فعالیت ها ومنابع لازم، مؤثر می‌باشد. فرم شهر، الگو و اندازه آن، نه تنها بر میزان اسب جانی بلکه در آسیب کالبدی، آسیب های عملکردی و در مجموع در خسارات اقتصادی تاثر گذار میباشد. به مدد یک فرم مناسب شهری می‌توان حداکثر کاهش میزان آسیب و افت کارایی شهر را به اضافه حداقل زمان و اقدامات لازم برای بازگشت به وضعیت عادی، انتظار داشت.
با در نظر داشتن معیارهایی مشخص از چگونگی عملکرد و کارایی عناصر متشکله فرم شهر، نه تنها می‌توان در طرح شهرهای جدید به نکات ایمنی دست یافت بلکه در ساماندهی و بهسازی شهرهای موجود نیز اقدام نمود. بدین ترتیب طراحی شهر در کنار طراحی ساختمان و محاسبات سازه آن، قرار گرفته و اگر طرح سازه مناسب ایمنی تک سلولهای شهر را فراهم می آورد، طراحی شهری به ویژه از نقطه نظر فرم شهر، ساخت و بافت و جزئیات هر کدام از آنها، به ترکیبی ایمن از سلولها و شریانهای تغذیه کننده آن، دست خواهد یافت.