مروری بر دگرگونی‌های دماوند
بدنبال دگرگونی‌های ایجاد شده طی چند ماه گذشته در قله دماوند، چندی‌ست گفتگوهایی پیرامون آن صورت گرفته و نگرانی هایی را پدید آورده است. به سبب جذابیت، این موضوع تا حدودی ابزار خبر سازی شده و جنبه‌های علمی آن از نظر دور مانده است.
این نوشته بر آنست تا به شکلی ساده و واقع‌بینانه با ارزیابی داده‌های علمی موجود درباره دماوند، ضمن مروری کوتاه بر دگرگونی‌های پدیدآمده و چگونگی آن، دور‌نمایی از آنچه که باید انجام شود ارائه نماید.
آتشفشان‌ها را می توان از دیدگاه فعالیت به سه دسته آتشفشان‌های خاموش، خفته و بیدار (یا فعال) تقسیم کرد
خروج دود و بخار از قله دماوند (بهمن 1385)
1- آتشفشان‌های خاموش: در گذشته‌های بسیار دور فعالیت داشته اما در زمان حاضر نشانه‌ای از فعالیت در آنها دیده نمی‌شود و احتمال فعالیت دوباره آنها بسیار اندک است.
2- آتشفشان‌های خفته: در گذشته‌های نه چندان دور (در دوره کواترنری یا در طول 2 میلیون سال گذشته) فعال بوده و در حال حاضر فعالیت چشمگیری ندارند ولی نشانه‌های ضعیفی از فعالیت مانند خروج دود و بخار، وجود چشمه های آب گرم و فعالیت لرزه‌ای خفیف در آنها دیده می‌شود. همیشه امکان فعالیت دوباره این آتشفشان‌ها وجود دارد اما نمی‌توان زمان آنرا پیش‌بینی کرد مگر در مواردی که شبکه رفتارسنجی آتشفشان در اختیار باشد.
3- آتشفشان‌های فعال: در حال حاضر یا در سال‌های گذشته از خود فعالیت نشان داده و می‌توان اخبار مربوط به چگونگی فعالیت آنها و زیان ها و خطرهایی را که ببار می آورند هر از چند گاهی در اخبار شنید.
داده های موجود از آتشفشان‌های ایران اندک است اما بر پایه بررسی‌های انجام شده بیشتر آتشفشان‌های ایران از جمله دماوند، تفتان، بزمان و... در دوره کواترنری فعالیت داشته و از اینرو در رده آتشفشان‌های خفته جای می‌گیرند. دماوند نیز آتشفشانی است جوان و خفته که هیچ‌گونه گزارش تاریخی از فعالیت آتشفشانی آن در دست نیست اما با توجه به وجود واژه "دما" در نام آن می‌توان پذیرفت که طی دوره های شناخته شده تاریخی نشانه‌هایی مانند امروز داشته است. چنین نشانه‌هایی شامل خروج دود و بخار با ترکیب گوگرد و وجود چشمه‌های گرم و معدنی اطراف آن است که طی سال‌های گذشته همیشه دیده شده‌اند. پژوهش‌های زمین‌شناسی قدیمی سن آخرین فعالیت آنرا در
حدود 38000 سال تعیین کرده بود اما بر پایه پژوهش‌های تازه سن آخرین فعالیت آن در حدود 7000 سال پیش یا کمتر برآورد شده است. به این ترتیب بطور واقع‌بینانه باید پذیرفت که همیشه احتمال دوباره فعال شدن آن وجود دارد، اما با امکانات موجود زمان آنرا نمی‌توان تعیین کرد که فرداست، 100 سال دیگر است یا هزار سال دیگر.
اما نکته قابل توجه آن است که هنگام نزدیک شدن فعالیت دوباره یک آتشفشان نشانه‌هایی دیده می‌شوند که این نشانه‌ها بطور کلی عبارتند از:
1- خروج دود و بخار از دهانه آتشفشان و یا افزایش میزان آن
2- افزایش تعداد زمین لرزه‌ها یا تغییر الگوی لرزه‌خیزی منطقه
3- تغییر شیب دامنه‌های آتشفشان.
در ادامه دگرگونی‌های دماوند با توجه به این نشانه‌ها بررسی می‌شود:
1- خروج دود و بخار از دهانه آتشفشان و یا افزایش میزان آن: در اواخر دی ماه سال 1385 تغییر چشمگیری در اندازه دود و بخار خروجی از دماوند پدید آمد که تا زمان تهیه این نوشته همچنان ادامه دارد. همچنین بطور همزمان در برخی از ویژگی‌های هیدروژئوشیمیایی تعدادی از چشمه‌های گرم و معدنی منطقه که توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور رفتار سنجی می‌شوند، تغییراتی رخ داد.
2-افزایش تعداد زمین‌لرزه‌ها یا تغییر الگوی لرزه‌خیزی منطقه: شبکه لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران نیز تغییراتی را در وضعیت لرزه‌خیزی منطقه از ابتدای سال 1385 ثبت نموده است.
خروج دود و بخار از قله دماوند (شهریور 1386)
3- تغییر شیب دامنه‌های آتشفشان: در جاهایی که آتشفشان فعال وجود دارد یکی از روش‌های رفتارسنجی برای پیش‌بینی زمان فعالیت اندازه‌گیری تغییرات شیب دامنه‌های آتشفشان و زمین‌های پیرامون آن ناشی از حرکت توده ماگما بسوی سطح زمین است. در دامنه‌های دماوند چنین اندازه‌گیری‌هایی انجام نمی‌شود اما بطور آماری، افزایش تعداد زمین‌لغزش‌های روی داده در منطقه طی یکی دو سال گذشته، نشان می دهد که شاید بطور غیر‌مستقیم نشانه‌ای از تغییرات شیب دامنه دماوند باشد.
پژوهشگران بر این باورند که چنانچه این نشانه‌های سه‌گانه در یک آتشفشان دیده شوند امکان فعال شدن دوباره آن وجود دارد و علت پیدایش نشانه‌های یاد شده را به حرکت توده ماگما بسوی سطح و با ساز و کار زیر نسبت می‌دهند:
با حرکت توده ماگما بسوی بالا و با کاهش عمق و کاهش فشار، گازهای حبس شده در توده آزاد شده و از راه درز و شکاف‌ها خود را به سطح می‌رسانند و بطور معمول از دهانه‌های اصلی یا فرعی آتشفشان خارج می‌شوند. توده ماگما
در حرکت خود بسوی سطح فشار بسیار زیادی را به سنگ‌های روی خود وارد می‌آورد که خرد‌شدگی سنگ‌ها و رویداد زمین‌لرزه‌های کوچک را بدنبال دارد. از سوی دیگر این فشار سبب ایجاد تورم در لایه‌های بالایی و در سطح زمین بویژه در دامنه های آتشفشان می شود که گسترش و اندازه آن به اندازه و فشار توده ماگما بستگی دارد.
با در نظر گرفتن این نشانه‌ها، تغییراتی که در دماوند دیده می‌شود ممکن است نشانه حرکت ماگما بسوی بالا باشد که احتمال دارد به فعال شدن دوباره آن بیانجامد و یا تغییرات محدودی باشد که پس از مدتی به حال عادی بازگشته و به رویدادی منجر نگردد. همان گونه که با گذشت حدود 10 ماه از زمان افزایش خروج دود و بخار در دی ماه 1385 اتفاقی نیفتاده و یا در هزاره‌ها یا دست کم در سده‌های اخیر نیز فعالیتی از آن گزارش نشده است. اما در هر حال نمی‌توان چنین نشانه‌هایی را نادیده گرفت زیرا احتمال رویداد هر چند هم که دست پائین در نظر گرفته شود پیامدهای آن به اندازه‌ای هستند که شایسته توجه ویژه‌ای باشند. همانطور که در سایر کشورها با ایجاد شبکه‌های رفتارسنجی به اطلاعات بسیار دقیقی از رفتار آتشفشان‌ها دست یافته و این اطلاعات را در پیش‌بینی زمان رویداد مورد استفاده قرار می‌دهند.
بیشتر امکانات مورد نیاز برای راه‌اندازی چنین شبکه‌ای در کشور وجود دارد و در واقع بخش‌هایی از این شبکه در حدود چهار سال است که در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور بصورت پژوهشی و آزمایشی در حال کار هستند، مانند نمونه‌برداری‌هایی که هر ماه بطور مرتب از چشمه‌های منطقه دماوند صورت می‌گیرد و یا داده‌هایی که از دستگاه سنجنده ناهنجاری‌های الکترومغناطیسی زمین در همین سازمان فراهم می‌شود. همچنین شبکه‌های لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی قادرند تغییرات لرزه‌ای منطقه را زیر نظر داشته باشند. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در نظر دارد تا با ایجاد ایستگاه‌های رفتارسنجی چنین شبکه‌ای را گسترش دهد و از ابزارهای طیف سنجی و نمونه‌برداری گازهای آتشفشانی، شیب‌سنجی دامنه‌ها، روش‌های ثقل‌سنجی و تکنیک‌های ماهواره‌ای نیز استفاده کند که در این راه به کمک سایر مراکز پژوهشی و اجرایی کشور نیاز دارد.
فرهاد انصاری – 20/08/1386
مدیر زمین‌شناسی مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور
نظر شما :