31 خرداد سالگرد زلزله رودبار؛ کابوسی 27 ساله که باید از آن درس گرفت

گزارشی جامع از خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران(ایرنا) را به بهانه بیست‌وهفتمین سالگرد وقوع زمینلرزه رودبار را با هم مرور می‌کنیم.

از آن شب سیاه که زمین لرزید و جمعی از هموطنان عزیزمان را مدفون کرد 27 سال می گذرد اما کابوس این زمین‌لرزه هنوز با بازماندگان این واقعه تلخ است.

31 خرداد 1369 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7/4 ریشتر چند دقیقه پس از نیمه شب به وقوع پیوست و سه شهر منجیل، رودبار و لوشان و روستاهای پیرامون و شمال غرب زنجان در ناحیه طارم علیا در این زمین‌لرزه تقریبا به‌طور کامل ویران و یا به شدت تخریب شدند.

البته آسیب‌ها تنها محدود به این شهرها نبود بلکه حتی در شهر رشت نیز ساختمان‌های نوسازی را با خاک یکسان کرد. در اثر این زمین‌لرزه حدود 40 هزار نفر از هموطنان‌مان جان خود را از دست دادند و هزاران نفر آسیب‌های جسمی و روحی دیدند. همچنین بیش از 200 هزار واحد مسکونی تخریب و 500 هزار نفربی خانمان شدند.

در اثر رخداد این زمین‌لرزه، آسیب‌های جدی به سد سفید‌رود، نیروگاه لوشان، پل‌ها، کیلومترها جاده، بیمارستان‌ها، سازه‌های عمومی و مسکونی وارد شد. تا فردای آن روز به جز خود حادثه‌دیدگان کسی از فاجعه با خبر نبود و بازماندگان با لب تشنه و جان مجروح و خسته در میان خرابه‌ها به دنبال عزیزانشان می‌گشتند.

حسن شیری که برای پیدا کردن اقوامش از رشت عازم رودبار شده بود به یاد می‌آورد که شهر تلی از خاک و سنگ بود و بازمانده‌ها از درد و غم و جراحات و تشنگی و گرسنگی در عذاب بودند. می‌گوید آنقدر برای پیدا کردن عزیزانم فریاد زده بودم که صدایم گرفته بود. انقدر با دست خالی خاک و سنگ را کنار زده بودیم که انگشتانمان زخم شده بود و بغض و خاک راه گلویمان را بسته بود... از آن زلزله سال‌ها گذشته اما پس‌لرزه‌های روحی‌اش، غم از دست دادن عزیزان همچنان روح و ذهن بازماندگان حادثه را می‌آزارد.

ولی آیا این زمین‌لرزه اولین و آخرین زلزله در این منطقه است. آیا باید بیخیال زمین‌لرزه‌ها شد یا خود را برای بحران‌های این چنینی آماده کرد.

وضعیت کنونی

مهندس محمدعلی شکری مسئول گروه مخاطرات زمین‌شناسی اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی گیلان در این‌باره گفت: رخداد زمین‌لرزه‌های تاریخی و دستگاهی و همچنین وجود گسل‌های جنبایی چون گسل خزر، گسل آستارا، گسل رودبار، گسل جیرنده، گسل لاهیجان در گستره گیلان، همه نشان از لرزه‌خیزی بالای این استان و قرارگیری آن در زمره مناطق پرخطر از نظر مخاطرات لرزه‌ای دارد.

وی خاطرنشان کرد: پیشینه لرزه‌ای استان گیلان بیانگر ثبت زمین‌لرزه‌های تاریخی و دستگاهی فراوان و تاثیرگذار، در پهنه این استان است .

این کارشناس متذکر شد: ثبت 400 خردلرزه با بزرگای 1-3 (MN) و نزدیک به 150 زمین‌لرزه با بزرگای متوسط 3-5 (MN)، توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری از سال 1385 تاکنون در استان گیلان، نشان از زمین‌ساخت جنبا و لرزه‌خیزی بالای این استان دارد. حال این سئوال مطرح است که آیا پس از گذشت بیست و هفت سال از این زمین‌لرزه مهیب، از آن درس گرفته‌ایم و برای مدیریت بحران ناشی از آن آمادگی داریم یا همه چیز به دست فراموشی سپرده شد؟

آزمون تلخی که از آن درس نگرفتیم

به گفته کارشناسان در زلزله‌های اتفاق افتاده در دنیا بیش از 90 درصد مرگ و میرها به علت ویران شدن ساختمان‌هایی است که انسانها از آنها به عنوان محل زندگی و یا محل کار و غیره استفاده می‌کنند.

شجاع انصاری دکترای زمین‌شناسی می‌گوید: این واقعیت که زلزله شش ریشتری در ایران سه تا چهار هزار کشته در ایتالیا 300 تا 400 کشته و در امریکا سه تا چهار کشته برجای می‌گذارد نشان‌دهنده اهمیت توجه به ایمنی در ساخت و سازها است.

در سال‌های نخست پس از رخداد زمین‌لرزه تاثیر روانی این زمین‌لرزه سبب شد تا بازسازی و ساخت‌وسازها به‌طور قابل ملاحظه‌ای با رعایت اصول ایمنی و مهندسی صورت پذیرند اما با گذشت زمان این مسئله به تدریج به دست فراموشی سپرده شد.

مسئول گروه مخاطرات زمین‌شناسی اداره‌کل زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی گیلان تصریح کرد: ساخت مسکن مهر در منطقه پر ریسک از لحاظ مخاطرات در شهر رودبار، احداث بناهای مسکونی بدون در نظر گرفتن اصول مهندسی در شهرهای منجیل و رودبار و در منطقه‌های پرمخاطره از دیدگاه زمین‌شناختی، ساخت‌وسازهای بسیار در مناطق غیرمجاز و عدم توجه به مناطق مستعد زمین‌لغزش‌های با پتانسیل بسیار بالا در احداث آزاد راه رشت-قزوین و مسیر ساخت راه‌آهن، نشانه‌های بارزی از به فراموشی سپرده شدن زمین‌لرزه 31 خرداد 69 منجیل-رودبار و خسارات ناشی از آن است.

بافت فرسوده 20 شهر گیلان

از سویی بافت‌های فرسوده و بی‌توجهی به ساخت‌وسازهای اصولی خود عاملی برای افزایش مخاطرات در صورت بروز سوانح طبیعی است.

معاون مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی گیلان نیز اخیرا با اشاره به وجود بافت فرسوده در 20 شهر استان از جمله 700 هکتار بافت فرسوده در کلانشهر رشت گفت: طرح به‌سازی و نوسازی بافت‌های فرسوده در چند شهر استان از محل اعتبارات شرکت مادر تخصصی عمران و به‌سازی شهری ایران تهیه شده و در چند شهر دیگر نیز به عهده شهرداری‌ها است.

رضا علی‌نیا خانسری در خصوص وضعیت سازه‌ها در استان اظهار کرد: در 15 سال اخیر بسیاری از ساختمان‌ها طبق مقررات و آیین‌نامه‌های جدید ساخته می‌شوند اما آمارهای غیررسمی حاکی از این است که حدود 30 درصد ساختمان‌ها در کلانشهر رشت فاقد پروانه ساخت و به احتمال قریب به یقین بدون رعایت نکات ایمنی احداث شده است.

چه باید کرد

بر اساس اطلاعات زمین‌شناسان زمین‌لرزه 31 خرداد 1369رودبار، اولین رخداد لرزه‌ای مخرب نبوده و آخرین نیز نخواهد بود؛ از این رو آمادگی همیشگی برای مواجهه مناسب با این رخداد طبیعی ضروری است.

به گفته کارشناسان شناسایی هرچه بهتر گسل‌ها به عنوان سرچشمه‌های لرزه‌زا، رعایت اصول ایمنی و مهندسی در ساخت سازه‌ها و بناها و همچنین آموزش همه جانبه، جهت آمادگی در برابر رخداد این پدیده طبیعی تنها راه کاهش خسارات ناشی از این پدیده طبیعی است.

سرپرست اداره کل مدیریت بحران گیلان نیز در این‌باره گفت : پس از زلزله دلخراش رودبار و منجیل و با توجه به عمق فاجعه و خسارات جانی ‌و مالی بوجود آمده و مستندات موجود مشخص بود که اصول فنی در ساخت وسازها رعایت نشده بود و آگاهی عمومی در مواجهه با زلزله نیز وجود نداشت. پس از آن قوانین و مقررات فنی و تخصصی تدوین و لازم‌الاجرا شد.

عبدالرضا علی‌نیا، برای کاهش حداقلی خسارات جانی و مالی، آموزش مردم، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و بیمه را الزامی دانست.

وی، مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود و رعایت نکات ایمنی و مقررات ساخت و ساز در بناهای جدید را نیز از ضروریات خواند و افزود : در احداث ساختمان‌های جدید قوانین و مقررات ساخت و ساز باید رعایت و از استاد کاران و کارگران دارای کارت مهارت فنی استفاده شود.

آموزش خانواده‌ها

استان گیلان در کرانه دریای‌خزر با دو و نیم میلیون نفر جمعیت دهمین استان پرجمعیت کشور و از جمله مناطق پر مخاطره کشور از نظر حوادث طبیعی نظیر زلزله، زمین لغزش، سیل و آب گرفتگی، بارش سنگین برف و حریق جنگل است که بر همین اساس آموزش نکات ایمنی و چگونگی مقابله با بلایای طبیعی و حوادث همیشه می‌تواند از تبعات منفی سوانح بکاهد.

مدیرعامل جمعیت هلال‌احمر استان گیلان گفت: طرح ملی خادم با هدف آمادگی در برابر مخاطرات و افزایش تاب‌آوری جامعه در حوادث از دهه فجر پارسال در استان آغاز شده است.

مهدی ولی‌پور، افزود: در اجرای این طرح هشت هزار و 610 خانواده در استان گیلان به مدت یک سال از آموزش‌های لازم این جمعیت به صورت چهره به چهره برخوردار می‌شوند.

وی خاطرنشان کرد: بر اساس برنامه طرح ملی آمادگی در مخاطرات (خادم) تمامی خانواده‌های گیلانی در پنج سال آینده بایستی تحت آموزش قرار گیرند.

طبق هشدار کارشناسان در صورت بی‌توجهی به مقوله پیشگیری و مدیریت بحران در صورت بروز زمین‌لرزه در دریا و خشکی در گیلان و استان‌های ساحلی خزر، وقوع فاجعه دور از انتظار نیست.

آموزش آمادگی برای مخاطرات در صورت اجرای صحیح اقدامی امیدوارکننده است اما کافی نیست. نحوه مقابله با بحران‌های نه چندان شدید اخیر نظیر بارش سنگین برف نشان‌دهنده اهمیت و ضرورت توجه جدی به مقوله مدیریت بحران از بررسی وضع موجود، برنامه‌ریزی و تجهیز و تهیه امکانات تا آموزش است.

بهره‌گیری از مدیران کارآمد و مسئول در این حوزه، تقویت ستاد بحران و تبدیل آن به یک مجموعه مفید و موثر، برنامه‌ریزی مناسب، تامین تجهیزات لازم، جدی گرفتن نکات ایمنی در سازه‌ها، نظارت جدی بر ساخت‌وسازها، برنامه‌ریزی برای تشکل سازمان‌های مردم نهاد در مواقع مورد نیاز و آموزش راه‌های کاهش مخاطرات و نحوه مقابله با آن به صورت موثر و مستمر از جمله اقدامات لازم است.

به گفته دکتر شجاع انصاری آتیه کودک بازمانده از زمین‌لرزه خود اکنون چشم به راه نوزادی است و امیدوار به این که او و دیگر فرزندان این دیار در صورت وقوع زمین‌لرزه یا دیگر مخاطرات در ایمنی و آسایش زندگی کند. زمین به ظاهر خفته است اما هشیار باشیم چشم فرو بستن بر خطرات بالقوه موجود ممکن است بیداری در پی نداشته باشد.

یادآور می‌شود، زمینلرزه ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ رودبار-منجیل به بزرگی 4/7 در ساعت ۲۱:۰۰ به وقت گرینویچ و سی دقیقه بامداد به وقت محلی رخ داد و شهرهای رودبار، منجیل، لوشان و ۷۰۰ روستای اطراف را به نابودی کشاند و به ۳۰۰ روستای دیگر خسارت عمده وارد کرد. خسارت حاصله از این زمین‌لرزه ۲۰۰ میلیارد دلار برآور شد. کانون ژرفی این زمین‌لرزه حدود ۱۹ کیلومتری از سطح زمین بود و براثر آن یکصد هزار خانه خشتی و گلی با خاک یکسان شدند یا متحمل خسارات عمده شدند و بیش از سی و پنج هزار کشته، شصت‌هزار زخمی و پانصدهزار بی‌خانمان آنرا در لیست مرگبارترین ۱۰ زلزله جهان در صدسال گذشته قرار می‌دهد. چند ساعت پس از وقوع زمین‌لرزه اصلی چندین پس‌لرزه به وقوع پیوست که بزرگی موج لرزه‌ای آنها بیش از ۵ بود. بزرگترین پس‌لرزه حدود ۱۲ ساعت پس از وقوع زمین‌لرزه اصلی اتفاق افتاد، که بزرگی آن M_b=۶ گزارش شد. این زمین‌لرزه به لحاظ وسعت و شدت از زلزله‌های بی‌سابقه این منطقه در طی سده اخیر بود که مناطق وسیعی از استان‌های تهران، گیلان، آذربایجان شرقی، مرکزی، زنجان، همدان، مازندران، سمنان و شهرهایی از قبیل لاهیجان، رودسر، لنگرود، آستانه اشرفیه، تنکابن، سراب، اردبیل، مشکین‌شهر، کرج و شهرک‌های اطراف بروجرد محور قزوین-رشت و روستاهای رودبار الموت طالقان، فیروزکوه مهدی‌شهر، شهمیرزاد، زیراب، بوئین زهرا و دهها شهر و روستای دیگر را به لرزه درآورد.

کارگردان نامدار ایرانی، شادروان عباس کیارستمی پیشتر فیلم خانه دوست کجاست را در روستای کوکر ساخته بود. پس از شنیدن خبر زلزله کیارستمی به منطقه رفت تا از دو شخصیت اصلی داستان (احمد و بابک احمدپور) و سلامتی آنها جویا شده و کسب خبر کند. در همانجا بود که ایده ساخت فیلم زندگی و دیگر هیچ در ذهن او نقش بست و چنین شد که این فیلم که موضوعش بازماندگان این زلزله و امید به زندگیست ساخته شد. بعدها با ساخته شدن فیلم زیر درختان زیتون در همین مکان که فاجعه زمین‌لرزه را پشت سر نهاده بود، این سه‌گانه، که بعدها سه‌گانه کوکر (سه‌گانه زلزله) نام گرفت، تکمیل گشت.

حسین علیزاده نیز  در ۱۳۷۰ پس از زمین‌لرزه رودبار ، آلبوم آوای مهر را پخش کرد و آن را به زلزله‌زدگان تقدیم کرد.