گزارش اطلس بررسی های ژئومورفولوژیکی و ویژگی های طبیعی ساحلی بندر انزلی

توضیحات

مقدمه همزمان با رشد جمعیت،نیاز به مواد غذایی افزایش یافته و انسان برای تامین مایحتاج خود وزندگی بهتر و آسایش بیشتر از همه امکانات و ابزار پیشرفته در جهت بهر ه برداری بیشتر از طبیعت استفاده می نماید،لذا چنانچه بشر ازاین وسایل و امکانات پیشرفته در جهت بهره برداری صحیح از منابع موجود استفاده ننماید چه بسا ممکن است زیانهای جبران ناپذیری به خود وطبیعت وارد سازد.طبیعتا هر منطقه ای دارای استعداد و پتانسیلهایی است که میتوان با شناخت انها بطریق صحیح برنامه ریزی و به  نوعی از منابع بهره برداری نمود که ضمن رفع نیازهای نسلهای آینده را نیز مد نظر قرار داد بطوریکه تخریب منابع طبیعی به حداقل برسد. بنابراین نگرش جامع بر روی حوضه های آبخیز و ارایه راه حلهای اصولی که نشات گرفته از یک بینش و دید وسیع باشد می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات منطقه های باشد.نتیجه چنین نگرشی شکوفایی اقتصاد،فراوانی آب و آبادانی،تلطیف هوا و کاهش آلودگی،جلوگیری از برخی حوادث و بلایای طبیعی چون سیل،لغزش ،خشکسالی،زلزله و... را در بر خواهد داشت. محدوده دشت فومن و انزلی از نظر اکولوژیکی ،گیاه شناسی،جانورشناسی،هیدروبیولوژیکی،ژئومورفولوژی،و... دارای اهمیت زیادی می باشد وعوامل مختلف و متعددی در مرگ زود رس و از بین رفتن این محیط و اکوسیستم آن نقش داشته که مهمترین آنها عبارتند از:  کاهش سطح آب دریای خزر،عوامل آلاینده ناشی از افزایش جمعیت و توسعه صنعتی در حاشیه تالاب،رسوبات وارده به دشت و تالاب انزلی،توسعه کشاورزی،بهره برداری از منابع طبیعی و همچنین بهره برداری بی رویه از منابع و ذخایر آبزی و... با توجه به اهمیت منطقه و گستردگی عوامل و تنوع فعالیت ها ،سازمانها ونهادهای مختلفی می توانند در کاهش این معضلات نقش داشته باشند. هدف با توجه به اینکه ژئومورفولوژی یکی از علوم و شاخه های زمین شناسی بوده و نمی توان آن را از نظر دور داشت لذا با اشاره به این مطلب که در محدوده انزلی ،تالاب انزلی یکی از تالابهای مهم و بین المللی  شناخته شده می باشد و علاوه بر مسائل اکولوژیکی ،زیست محیطی،نقش خاصی در جغرافیا و اقتصاد منطقه دارد بطوریکه علاوه بر دارا بودن ارزشهای ویژه ،افزایش تولید گیاهی،پروتئین سفید(پرندگان مهاجر وآبزی)به عنوان مهمترین پشتوانه در تکثیر ماهیان اقتصادی شیلاتی دریای خزر ،جذب گردشگران ،کنترل سیلاب منطقه و ارتباط آبی و ... نیز می باشد. با توجه به اینکه حوضه های آبخیز متعددی حد فاصل رودخانه سفیدرود در شرق تا حوضه شفارود در غرب به تالاب منتهی می گردند و تالاب را تحت تاثیر خود قرار می دهند.لذا با مدیریت زمین شناسی دریایی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی در راستای اهداف و سیاستهای از قبل تدوین شده و در ادامه فعالیتهای مطالعاتی و اجرایی خویش در طول برنامه های توسعه،تصمیم به ارائه طرحهای جامع در این خصوص گردید تا بتواند در کاهش خسارت ،مرگ زود رس تالاب،خسارت به تاسیسات حاشیه ای و عبوری رودخانه ها و اراضی کشاورزی حاشیه رودخانه و ... نقش خود را ایفا نماید.از دیگر اهداف این گزارش بررسی مختصر معضلات و مشکلات رودخانه های مهم منتهی به تالاب و منطقه می باشد. حدود موقعیت منطقه مورد مطالعه ورقه ژئوموفولوژی بندر انزلی در محدوده بخش جنوب غربی دریای خزر بین مختصات جغرافیایی 30 ،37 تا 37 درجه عرض شمالی و 30 ،49 تا 49 درجه طول شرقی واقع گردیده است.محدوده از شمال به دریای خزر و ازجنوب و غرب به دامنه های شمالی رشته کوه البرز(کوههای طالش)و از شرق به قسمتهای غربی رودخانه سفید رود ختم می گردد. شهرهای مهم و راههای دسترسی انزلی،فومن و صومعه سرا از شهرهای مهم به حساب می آید و بخشی از جاده رشت به اردبیل درآن واقع شده است.بلندترین نقطه با ارتفاع 2700 متر در خط الراس قله ارتفاعات جنوبی رودخانه قلعه رودخان واقع می باشد و پست ترین نقطه اطراف مرداب انزلی یا تراز آب دریای خزر است که 27 متر پایین تر از سطح دریاهای آزاد می باشد. پوشش گیاهی محدوده جنگلهای انبوه هیرکانین(خزری) اکرا مربوط به مناطق کوهستانی بوده ،پوشش گیاهی جنگلی را تشکیل می دهد که دخالت انسان در تغییر حالت پوشش گیاهی دامنه ارتفاعات را تاثیر بسزایی گذاشته است.بر اثر این دخالتها جنگلها تراشیده شده و جای خود را دردشت به برنجزارها ودر کوهستان به چراگاه ها داده اند.همچنین این جنگلها بر اثر چراندن گله ها و تولید زغال چوب بشدت آسیب دیده اند.از مشخصات عمده جنگلهای هیرکانین (خزری) مرطوب پوشیده از درختان ستبر با برگهای ناپایدار می باشد. دریای خزر تغییر سطح آب دریای خزر و وقوع حالتهای طوفانی در ان مستقیما در تغییر سطح آب تالاب انزلی در سالها و ایام مختلف سال تاثیر می گذارد.سطح آب دریای خزر طی دهه های گذشته پیوسته در حال پایین آمدن است و با اندکی تغییر طی سالهای مختلف از آغاز سده شمسی تا کنون بیش از سه متر ارتفاع سطح آب دریای خزر کاسته شده است.البته با وجودیکه روند عمومی سطح آب دریای خزر در حال پایین آمدن است ولی در برخی مقاطع تحت تاثیر تغییرات آب وهوایی بویژه حجم جریانهای آبی ازان جمله رودخانه ولگا سطح آب دریا افزایش می یابد که در سالیان اخیر این پدیده مشهود است. در مجموع پایین آمدن سطح آب دریای خزر عمق و وسعت آب تالاب را بشدت متاثر ساخته است.زیرا نقل کنندگان قدیمی حرکت قایقهای 14 متری با کف مدور را ازپیربازار و سیاه درویشان به دریا بیاد دارند.همچنین در گذشته آبهای باز تالاب سیاه کیشم محل تردد اینگونه قایقها بود ه است .در صورتیکه در حال حاضر عمق کم آب و رشد بی رویه گیاهان آبزی حرکت قایقهای کوچک موتوری را دچار مشکل می سازد و قایقها عموما در مسیرهای مشخص که دائما در حال تردد هستند حرکت می کنند و در سایر قسمتها علاوه بر کمی عمق آب ،انبوهی گیاهان در زیر آب مانع حرکت می باشد. قدر مسلم پایین آمدن سطح آب دریای خزر در محیط آبی تالاب انزلی تاثیر نموده و به موازات کاسته شدن ارتفاع آب دریا زمینهای بیشتری از آب خارج شده اند.البته همواره سطح اب تالاب انزلی در حد قابل ملاحظه ای بالاتر از سطح آب دریای خزر قرار دارد و این بالا بودن ارتفاع در تالاب نسبت به دریای خزر حاصل ارتباط ویژه محیط آبی تالاب و دریا می باشد.مثلا در شرایطی که ارتفاع آب دریای خزر3/27- مترثبت گردیده،زمین های واقع در محدوده خط تراز 25- متر در آبکنار زیر آب بوده است.علاوه بر روند عمومی کاهش و یا افزایش ارتفاع سطح آب دریای خزر،نوسانهای سطح آب دریا در ایام مختلف سال نیز به طور محسوسی در تغییر ارتفاع سطح آب تالاب انزلی،پیش روی و پس روی آب بر روی زمینهای کشاورزی موثر می باشد.البته تغییرات جوی و سیستم امواج دریا بر اثرات سوء مورد نظر شدت بخشیده و در بعضی مقاطع سال مخصوصا هنگام نشاء جریان آب در تالاب حالت عکس داشته و برای مدتی آب تالاب بطرف زمینهای کشاورزی جریان می یابد. شرایط آب و هوایی از نظر اقلیم شناسی محدوده ورقه بندر انزلی شامل نواحی نیمه مرطوب معتدل تا خیلی مرطوب معتدل می باشد.نواحی جنوبی و میانی از بخشهای شمالی و حاشیه دریای خزر خشک تر بوده و تالاب انزلی و نواحی حاشیه ای آن را می توان در اقلیم خیلی مرطوب معتدل محسوب داشت.   این منطقه از بارش سالیانه قابل توجهی برخوردار است .بنحوی که بارش سالانه در بخشهای شمالی تا 2000 میلیمتر نیز می رسد و در نواحی جنوب و جنوب غربی به حداقل خود یعنی 800 میلیمتر در سال کاهش می یابد.بر اساس نقشه های همباران متوسط بارش حدود 1300 میلیمتر در یک دوره 20 ساله است.از مشخصه های آب و هوایی منطقه تغییرات بسیار کم درجه حرارت شبانه روز و سالیانه ،رطوبت زیاد،وزش بادهای تند محلی و دریایی و بارش زیاد می باشد.دمای متوسط ماهانه در انزلی و نواحی حاشیه ای آن بر اساس داده های هوا سنجی موجود از 7 درجه سانتی گراد در ماه فوریه (بهمن ماه) تا 6/25 درجه سانتی گراد در ماه اوت(مرداد)تغییرمی نماید.حداکثر دمای هوای مشاهده شده 37 درجه سانتی گراد در ماههای ژوئن و ژوئیه (تیر و مرداد) و حداقل 11- درجه سانتی گراد د رماه فوریه (بهمن ماه )بوده است.دامنه تغییرات دمای آب تالاب در تابستان و زمستان بیش از اختلاف دمای آب دریای خزر در طی همین فصول است. طبق نظر دکتر گنجی د رکتاب" تقسیمات اقلیمی یران" آب وهوای ساحل دریای خزر و دامنه های شمالی کوههای اطراف آن معتدل خزری است که با سایر قسمتهای کشور کاملا متفاوت است.تغییرات بارندگی در ماهها و فصول مختلف نیز در رابطه با سطح آب تالاب انزلی و طغیان رودخانه مشکلاتی بصورت آبگرفتگی در اراضی کشاورزی پدید می آورد.بطور کلی بارندگی در تمام ماههای سال وجود داشته و در هیچ ماهی مقدار آن از 30 میلیمتر کمتر نمی باشد.پر باران ترین ماهها شهریور ،مهر و آبان بوده و میزان بارندگی در ماههای اردیبهشت ،خرداد و تیر کم است.بطوریکه ملاحظه می شود شهریور ماه یعنی موقع برداشت محصول برنج با بیشترین بارندگی مواجه بوده و احتمالا وقوع سیل را بدنبال خواهد داشت.ولی بارشهای مرداد ماه که غالبا درنیمه دوم مرداد ماه اتفاق می افتد همواره با سیل و آب گرفتگی شالیزارها همراه است با توجه به اینکه بارش بیش از 20میلیمتر در منطقه روان آب به همراه دارد بارندگی نسبتا کم مرداد ماه نیز برای اراضی حاشیه تالاب خطراتی را در بر داشته و محصول برنج محفوظ نمی باشد. بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که در طی 19 سال در ایستگاه سینوپتیک رشت حداکثر بارندگی در مرداد مااه 6/125 میلیمتر،متوسط4/74 میلیمتر و حداقل 17 میلیمتر بوده است.با توجه به اینکه بارشهای تابستانه درمنطقه بویژه مرداد ماه شدید بوده و در مدت کوتاهی اتفاق می افتد.بدلیل عدم کشش رودخانه ها و تالاب انزلی در انتقال آب به دریای خزر،بارشهای اواخر فصل تابستان عموما با طغیان رودخانه و سرازیر شدن آب بر روی اراضی کشاورزی همراه است. نتیجه اینکه حجم کل روان آب بسوی تالاب انزلی هدایت می گردد ضمنا برداشت آب از رودخانه ها و کانالهای آبرسانی می تواند پخش آب وتقلیل شدت و سرعت آب عمل نماید که دراین مقطع سال کلیه معابر آب بطرف مزارع برنج مسدود بوده و در صورت وقوع بارش شدید بدین ترتیب شرایط نامساعدی برای طغیان رودخانه ها بوجود می آید.البته شالیکاران زمینهای حاشیه تالاب نیز بر این اعتقاد هستند که آب گرفتگی در ایام نشاء و داشت برنج ناشی از پسروی آب تالاب به زمینهای کشاورزی می باشد که امواج دریا و حالت طوفانی به این پدیده سخت شدت می بخشد.ولی در موقع برداشت برنج علاوه بر مشکل پسروی آب تالاب طغیانی شدن رو.دخانه در پی چندین ساعت بازنگری شدید به مراتب بیش از شرایط مزبور خسارت به بار می آورد. جریانهای جوی جریان هوایی که در فصل زمستان مشاهده می شود جریان هوای قطبی ،قاره ای است که از سیبری سرچشمه گرفته و دارای مسیر عمومی شمال شرقی به جنوب غربی است .این جریا ن هوا باعث پیدایش بادی می گرددکه البته بندرت ولی کاملا  از شمال شرقی می وزد این باد شدید که "سرتوک" و یا "سلتوک" نام دارد مخصوصا در فصل پاییز می وزد و بیشترین بارندگی ها را به همراه دارد.در اواسط زمستان این باد به طرف محدوده هایی با فشار کمتر که در اطراف حوضه جنوبی دریایی خزر قرار دارند مایل شده و سپس به رشته کوه تالش برخورد می کند و در انجا بارندگی زیادی را باعث می شود که البته نباید این عامل را تنها علت موجود دانست.این باد یا مستقیما از طریق دریا خود را به بندر انزلی می رساند که آن را باد خزری (Khazari) می نامند که در مسیر شمال به شمال غربی می وزد و معمولا بارندگی و سرما به همراه دارد یا در امتداد ساحل است که از شمال غربی می آید و دشته وا(Dashteva) نام دارد که به دوشاخه تقسیم می شود. شاخه اول  با همان اسم از دشت گیلان عبور می کند که به آن گیله باد یا گیله واGileva) گویند که از طریق بریدگی سفید رود خود را به ایران داخلی می رساند. شاخه دوم وارشوا یا بارش باد (Vareshova) نام دارد که مسیر ساحلی را به طرف شرق ادامه می دهد. یک جریان هوای قطبی که توسط آنتی سیکلون دریای کارا هدایت می شود و می تواند خود را به منطقه برساند و از طرف شمال بوزد هنگام عبور از روی دریای خزر رطوبت آن را نیز باخود همراه می آورد .گردبادهای متعلق به آتلانتیک شمالی که اروپا را از اسکاندیناوی بطور مورب می پیماید و از طرف شمال غربی به ایران می رسد .این جریان که در اصل در مسیر شمال به غرب است تا اندازه ای با جریان هوای سیبری مخلوط می شود و باد وارشوی گیلان را تشکیل می دهد که می تواند بارندگی ها را تا دامنه جنوبی البرز ادامه دهد. بادهای غربی که در امتداد حوضه مدیترانه خود را به ایران می رسانند در منطقه از همان اهمیتی که در اکثر نقاط کشور دارند برخوردار نیستند.قسمتی از این جریانها از دریای سیاه عبور کرده و در حالی که از شدت آنها کاسته شده است از طریق آناتولی شرقی و شمال آذربایجان و یا ماوراء قفقاز خود را به منطقه می رساند. قسمتی دیگر از مدیترانه شرقی و سپس کوهپایه تاروس و یا سوریه و عراق عبور. می کند .این بادها باعث بارندگی های فراوانی بر روی زاگرس می شوند ولی بعد از آن ضعیف و خشک می گردند و حتی اغلب خاصیت بادهای گرم و خشک را پیدا می کنند.در پایان فصل زمستان یعنی بعد از اینکه این بادها بر ر وی سوریه و عراق گرم شده اند بر شدت آنها افزوده می شود ،این بادها را در اردبیل گرمیج و در میانه گرمیش (Garmish) می نامند. و بطور عمده جریان هوای مدیترانه ای هستند که باعث وزش باد گرم وخشک شدید تری از طرف غرب و یا جنوب غربی به طرف دریای خزر می گردند.این باد گرم زمین های گل آلود دشت را به سرعت خشک می کند و باعث ترکیدن چوب بست سقف خانه ها می شود و ساکنان مجبورند پیش بینی های زیادی برای جلوگیری از آتش سوزی بنمایند.در ضمن این باد در اوایل بهار باعث ذوب سریع برفهای کوهستان و ایجاد سیل نیز می گردد و به همین جهت آن را "برف خور" می نامند. شدت فزاینده اختلاف حرارت در فصل تابستان باعث توالی مخصوص در بادهای محلی می شود در امتداد ساحل و در ساعات گرم روز نسیم از طرف دریا و د رهنگام شب و سپیده دم از جانب خشکی می وزد.در کوهستان هنگام روز نسیم های صعودی از دره ها و هنگام شب نسیم های نزولی از کوهستان می وزد. بارندگی بندر انزلی پر بارانترین نقطه است و علت آن احتمالا قرار گرفتن د رمنطقه ای است که بادهای حامل رطوبت دریای خزر اعم از دشتوا واقع در شمال غربی تا سرتوک در جنوب شرقی بر روی آن می وزد.با نفوذ به داخل منطقه از مقدار بارندگی ها در دشت گیلان به نحو محسوسی کاسته می شود و در غرب فومن به محدوده خشکتری برخورد می کنیم که میزان بارندگی سالانه را برابر 1086 میلیمتر و در شاندرمن برابر 885 میلیمتر نشان می دهد. در دره قلعه رودخان از همان ابتدا میزان بارندگی بسیار زیاد و در حدود 1600 میلیمتر در حیدر آلات است.که فقط در فاصله 12 کیلومتری جنوب فومن کمتر از 1100 میلیمتر بارندگی دارد قرار گرفته است .علت آن را می توان وزش شدید بادهای ناحیه شمالی جهت مخالف اولین دامنه های رشته کوه دانست سپس میزان بارندگی مرتبا با ارتفاع 1500 متری افزایش می یابد و به عدد قابل توجه 2438 میلیمترمی رسد ولی 500 متر بالاتر بسرعت از میزان آن تا 100 میلیمتر کاسته می شود. دردره خالکایی تفاوت زیادی به چشم می خورد .این دره به قسمت نسبتا خشک متصل می باشد.چنین به نظر می رسد      که د رتماس طول خود جزئی از آن به حساب می آید زیرا از میزان قابل توجه بارندگی که در اولین دامنه مشاهده می گردد به تدریج کاسته می شود و مجموع بمیزان بارندگی به صورت ناچیزی د رمی آید .در قسمت جنوبی تر عدد تقریبی 900 میلیمتر در ارتفاع 1050 متری نشان دهنده نفوذ گسترده این محدود ه خشک تر درداخل کوهستان است.در این مورد احتمالا  جهت گیری کوهستان نسبت به جریان های هوا عامل اصلی به شمار می آید. در دامنه خزری سه دوره بارندگی کاملا مشاهده می شود : 1-      بارندگی نسبتا ضعیف د رماه های فروردین تاتیر مه 15 الی 20 درصد کل بارندگی سالانه را تشکیل می دهند. 2-      بارندگی های بسیار شدید در پاییز بطوریکه مجموع ماههای مهر،آبان و آذر از 40 درصد بارندگی سالانه بیشتر است. 3-      بارندگی های متوسط در ماههای دی،بهمن و اسفند که گاهی با بیشترین میزان بارندگی ها در اواخر زمستان همراهند. دما میزان گرمای هوا در درجه اول به ارتفاع بستگی دارد میزان متوسط حرارت سالانه در دشت ساحلی خزری 15 درجه است(مشابه مناطق مدیترانه ای فرانسه) ،ا زمقدار آن بتدریج ا زجنوب به شمال کاسته می شود.در دامنه خزری به علت نفوذ هوای دریای رژیمی معتدل تر است.در زمستان گرمای هوا نسبتا ملایم و در تمامی طول ساحل میزان گرما متعادل می باشد. تعداد روزهای یخبندان بسیار کم و در ساحل کمتر از 10 روز  و در تمامی دشت کمتر از 30 روز می باشد.یکی از مشخصات اصلی ساحل خزری هوای همیشه مرطوب آن است که به طور متوسط در گیلان داخلی محدوده فومن رطوبت نسبی هنگام صبح بالا و در حدود 4/91 درصد تغییر می کند ولی در ساعات گرم روز به نحو محسوسی کاهش می یابد. شرایط هیدرولیکی تالاب انزلی بشدت تحت تاثیر دریای خزر بوده و تغییرات شرایط هیدرولیکی دریا از جمله نوسانهای تراز آب دریا،موج و طوفان بر شرایط و مشخصه های هیدرولیکی تالاب تثیر مستقیم می گذارد.تراز آب دریا ماننددیواره سد در انتهای روگا عمل می نماید.بارندگی مستقیم بر محدوده آبی تالاب و تبخیر آب از سطح آن و ایجاد موجهای نسبتا بلند در اثر وزش باد نیز از عوامل مهم به وجو د آورنده شرایط هیدرولیکی تالاب هستند.بطور کلی آب و هوا نتیجه ترکیب عناصر متنوع هوایی و عوامل جوی است که در زمان طولانی و با موقع جغرافیایی هر ناحیه ظاهر می گردد. حرارت ،رطوبت ،فشار هوا،باد،قدرت تبخیر،کمبود اشباع وپدیده های مختلف دیگر از عناصر آب و هوایی محسوب می گردد.این عناصر تحت تاثیر عوامل آب و هوایی مانند عرض جغرافیایی،پستی و بلندی،ناهمواری زمین و ارتفاع از سطح دریا قرار دارند.دریاها ، اقیانوسها و جریانهای اقیانوسی ، باد و طوفانها نیز بر انها تاثیر می گذارند. آب وهوا و رژیم اقلیمی یکی از عناصر بی جان اکوسیستم بوده و شناخت آن در تعیین رفتار اکوسیستم بسیار مهم می باشد و از دیدگاه هیدرولیکی نیز شناخت عوامل آب و هوایی موثر و ضروری است. عمق آب در محدوده ابی تالاب نقش بسیار مهمی در شرایط هیدرولیکی تالاب دارا می باشد و پستی و بلندی بستر تالاب تاثیربسیاری در عمق آب دارد.علت عمیق بودن بخش غربی تالاب بصورت عمده کاسه ای شکل بودن بستر این بخش از تالاب می باشد. توپوگرافی دشت فومن که قسمت سطح محدوده انزلی را تشکیل می دهد با وسعت زیاد از پای ارتفاعات البرز شمالی د رگوشه جنوب غربی دریای مازندران گسترده شده است.شیب دشت در دامنه ارتفاعات که محل گسترش مخروط افکنه ها است ،نسبتا تند و در میانه و  انتهای دشت آرام است و حداکثر ارتفاع دشت در دامنه ها 100 متر می باشد .وسعت دشت و ارتفاعات منطقه تقریبا نزدیک به هم است .تالاب انزلی ازانواع تالاب های ساحلی کم عمق است و ویژگی حائز اهمیت آن قابلیت باروری بالای آن می باشدکه به دلیل عرضه نمودن بیوتوپهای گوناگون پذیرای انواع مختلف ماهیان با ارزش اقتصادی و سایر آبزیان و پرندگان آبزی مهاجر و بومی می باشد. این تالاب مهمترین منطقه تکثیر و پرورش بخش جنوبی دریای خزر محسوب می گردد و دارای ویژگی های منحصر به فرد ی است که فقط در نقاط محدودی در دنیا میتوان مشابه آن را یافت.این تالاب با آنکه با دریای خزر ارتباطی مستقیم دارد ولی به جهت ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خود جزو آبهای شیرین داخلی دسته بندی می گردد.حجم آب و گستره سطح تالاب متناسب با ارتفاع سطح آب دریای خزر تغییر می کند.هر چه ارتفاع سطح آب دریای خزر بیشتر باشدسطح  و حجم ذخیره آبی تالاب انزلی بیشتر می شود.در سال 514 خورشیدی ارتفاع سطح دریای خزر 9/30 متر پایین تر از سطح آبهای آزاد کاهش یافت. در این زمان اثری از تالاب جز بستری برای جریان رودخانه ها باقی نماند.از آن پس ارتفاع سطح آب دریا بشکلی نوسانی افزایش یافت. رابینو در کتاب ولایت "دارلمرز گیلان"  می نویسد: گستره سطح تالاب در بیشترین ارتفاع آب 270کیلومترمربع بود هاست اما تا سال 1319 خورشیدی به 200 کیلومتر کاهش یافت.ار آن پس نیز تا سال های اخیر این مساحت پیوسته رو به کاستی می رفت.باز هم بگفته رابینو بیشترین ژرفای آب تالاب بین 25/1 و 80/2 متر بوده است.اما اکنون این ژرفا جز بین دو باریکه بندر انزلی و غازیان و بین جزیره های قلم گوده و میان پشته و مناطقی که اخیرا لابرویی شده بویژه در مناطق شرقی و مرکزی بحدی کم است که قایق بزحمت از این مناطق می گذرد.در سال 1294 کف تالاب بیشتر از گل سرخ و بخشهای شمالی آن از شن،ماسه و نیزار و بقیه از لجن سیاه پوشیده شده بود .اما اکنون تقریبا د رتمامی نقاط تالاب ،لجنی ضخیم بستر آنرا فرا گرفته است.کاپیتان فیلیپو د رکتاب " جغرافیای دریای کاسپین " می  نویسد: در سال 1102 خورشیدی کشتیهای جنگی پتر کبیر درپیر بازار (روستایی نزدیک رشت و در کنار رودخانه پیر بازار)پهلو گرفتند،ولی اکنون (سال 1263 خورشیدی) این کار ممکن نیست، از آن زمان (514 خورشیدی، زمان سلطنت خوارزمشاهیان ) ت اکنون سطح آب چندین بار افزایش و کاهش یافته است. تالاب انزلی به دلیل ویژگی های خاص آن از دیدگاه های مختلف دارای اهمیت های بسیاری است.ابعاد گسترده ارزشهای نهفته تالاب انزلی از چنان وسعتی بر خوردار است که شناخت گوشه های پنهان آن شاید زمان نیازمند باشد. در حقیقت این تالاب حلقه ای از زنجیر عظیم و پایدار حیات است که در آن ، زمین و آب به هم می پیوندند،عامل این پیوند شگفت انگیز با تمامی ارزش های پیدا ونهان آن در خطر نابودی و فرو پاشی است. ورود مواد غذایی فراوان و بیش از حد، تالاب انزلی را به فرو پاشی کشانده و چون قدرت هضم و جذب تمامی این مواد را ندارند مازاد آنها همانند لایه های چربی پیرامون اعضای حساس تالاب را فرا گرفته و باعث اختلال در روند حیاتی این اکوسیستم پر ارزش گردیده است.این لایه های چربی در حقیقت همان گیاهان آبزی هستند که وفور و تراکم بیش از حد آن از یکسو فرایندهای حیاتی را مختل نموده اند و از دیگر سو منبع ذخیره قابل توجهی از نرژی می باشند.این انرژی مازاد  در حقیقت تحمیلی است بر عملکرد طبیعی و اکولوژیک تالاب چرا که مصرف این انرژی مازاد تمامی اکسیژن مورد نیاز دیگر چرخه های حیاتی تالاب را به اتلاف می کشاند.رسوبات آلی ناشی از ته نشین شدن مواد حاصل سوخت و ساز این گونه گیاهان لایه چربی دیگری است.این لایه گذشته از عمق مفید تالاب را جهت باروری بیولوژیک کاهش می دهد.در شرایط ویژه ای همچون ماه های گرم تابستان که میزان اکسیژن محلول در آبهای تالاب به کمترین میزان می رسد،آبها را مملو از مواد غذایی چوون ذرات ازت،و فسفر می سازد. گیاهان آبزی تشنه این مواد می باشند و با جذب سریع آنها رشد و گسترش بیش از پیش می یابند و حلقه محاصره را تنگتر می سازند و بدین ترتیب این چرخه تا نابودی و انهدام کامل تالاب ادامه می یابد.در مطالعات زمین شناسی و تکتونیک منطقه و علل تشکیل تالاب انزلی در مجاورت دریای مازندران چنین ذکر شده است. فعالیت تکتونیکی که در این منطقه از آخرین فاز چین خوردگی تا کنون ادامه داشته به احتمال قوی به علت تحت فشار بودن جبال البرز در اثر نیروی وارده از پلیت غرب از یک طرف و فشار ناشی از مقاومت پلیت توران از طرف دیگری می باشد.سبب شده است که گودال خزر آرام آرام فرو نشیند. پایین افتادن کف دریای خزر با پایین رفتن تراز سطح آب این دریا همراه است لذا تالاب انزلی می بایستی در اواخر پلیوسن و احیانا هلوسن تشکیل شده باشد.سطح زیرین تالاب را رسوبات دلتایی تشکیل داده و خود تالاب در اثر رشد رسوبات ساحلی بصورت زبانه های ساحلی و سدهای ساحلی تشکیل شدهاست.نحوه تشکیل آن همانند دیگر حوزه های ساحلی کناره دریای خزر نظیر خلیج گرگان در اثر انتقال رسوبهای دریایی صورت گرفته است. جریانهای ساحلی حاکم از غرب به شرق سبب انتقال تدریجی رسوبها گردید که در نهایت بصورت سدها و زبانه های ساحلی به موازات ساحل از آب بیرون آمده اند.گسترش توده های نواری ماسه ای سبب جدایی بخشی از آبهای ساحلی میگردد که در نهایت پس از محصور شدن تبدیل به دریاچه های پشت ساحل می گردند.تالاب انزلی از همین دریاچه ها ی پشت ساحلی است که در زمانی بخشی از آبهای ساحلی دریای خزر را تشکیل می داده است. زمین شناسی عمومی ارتفاعات محدوده مرداب انزلی از سازندهای زمین شناسی دوران تا عهد حاضر تشکیل شده است.بطور کلی جنس نهشته های آن از سنگهای آهکی کریستالین،شیل ،شیست و سنگ های آهکی نئوکمین،گنیس و میکاشیست های پرکامبرین ،آهک های کربونیفر ،پرمین و توفهای آتشفشانی کرتاسه می باشد. چینه شناسی پرکامبرین :سنگهای این دوره بیشتر از سنگهای دگرگونی تشکیل شده است و شامل گنیس،میکاشیست دارای گسترش ناچیز در قسمتهای غربی محدوده است که با مرز گسله د رکنار رسوبهای آبرفتی عهد حاضر قرار گرفته اند.    دوران اول: سازندهای زمین شناسی دوران اول بیشتر متعلق به کربونیفر و پرمین با رخنمون کم درارتفاعات محدوده انزلی است که از سنگهای آهکی تیره رنگ بلورین تشکیل شده اند و دارای رگه های ثانویه کلسیت می باشد. تریاس:رسوبهای آهکی بنفش رنگ بلورین بدون فسیل که بیشتر ارتفاعات جنوب غربی حاشیه رودخانه گشت رودخان و جنوب شفت گسترش دارد مربوط به تریاس است .این سنگ آهک ها بسیار خرد شده و متورق و دارای حالت شیستوزیته می باشند. ژوراسیک: سازندهای زمین شناسی مربوط به ژوراسیک شامل شیست های مارنی و شیستهای ذغال دارتیره رنگ و فلیش (مارن،شیست،ماسه سنگ ،آهک های نازک لایه) می باشند و بیشترین سطح زمین های منطقه را پوشانیدهاند.این سازند به علت نفوذ پذیری کم سنگ های تشکیل دهنده آنها ،تورق و خرد شدگی سطحی معبری برای جریان آب ها خواهند بود. کرتاسه: سنگهای آهکی و آهک مارنی  این دوره وسعت قابل ملاحظه ای دارد که در یال تاقدیس بزرگ گسترده شده اند.جهت محوری تاقدیس جنوب شرقی-شمال غربی است.به علت خلل و فرج ،درز،شکاف و شکستگی فراوانی که در اهک ها وجود دارد چشمه سارهای پرآب بادیی بالا از آنها تراوش می نماید که سرچشمه رودخانه های عمده این ناحیه می باشند. ائوالیگوسن: سنگهای این دوره شامل توف های توف های سبز البرز است که دارای وسعت زیادی می باشد .این سازند به علت وجود درز و شکاف و شکستگی فراوان دارای چشمه سارهای زیاد ولی با آبدهی کم است. میوسن: طببقات مارنی سبز تیره،و زرد رنگ با لایه هایی از آهک مارنی نازک لایه با گسترش کم در محدوده مرداب انزلی احتمالا در زیر رسوبات دریاچه های دشت فومن قرار می گیرد. پلیوسن و پلئیستوسن: نهشته های مربوط به این دوره ها گسترش زیادی ندارند و احتمال می رود رسوبهای دامنه ارتفاعات مشرف به دشت فومن مربوط به همین دوره ها باشد.این طبقات شامل رس با ضخامت زیاد و کنگلومرا با سیمان سست است. کواترنر: رسوبهای رودخانه ای شامل قلوه سنگ ،شن ،ماسه همراه با مقداری رس و سیلت با پوشش نازکی روی رسوبات دریایی راپوشانده است.آبرفت د رمحل مخروط افکنه رودخانه ها دارای ضخامت نسبتا زیاد و در فاصله بین رودخانه ها و بخش انتهایی دشت به حداقل چند متر می رسد.در بعضی از بخشهای دشت فومن رسوبهای دریاچه ای رخنمون داشته و سطح آن ها پوشیده نیست.اطراف مرداب انزلی از رسوبهای دریایی تشکیل شده و در فاصله بین دریا و مرداب ماسه های ساحلی به صورت تپه ماهورهایی تشکیل شده و به ندرت رسوبهای آبرفتی به دریا یا مرداب می رسد. تکتونیک حرکات تکتونیکی د رکرتاسه فوقانی موجب بالا آمدن البرز گردیده همچنین حرکات کوه زایی شدید دیگری که در میوپلیوسن بوقوع پیوسته و باعث ایجاد گسل های طویل و عمیق د رحاشیه فعلی دریای خزر گردیده و عاملی برای پایین رفتن بیش از پیش فرورفتگی اورال د رناحیه دریای خزر شده است.مهمترین گسل ها که در این ناحیه بوجود امده است یکی گسل سراسری است که  از شمال آستارا شروع و تا جنوب فومن و رشت  ادامه می یابد و احتمالا ادامه ان به رودخانه سفیدرود می رسد. دشت فومن که در اثر گسل سراسری پایین افتاده است توسط رسوبهای دریاچه ای با تناوبی از مارن،رس،ماسه و شن،ماسه سنگ،کنگلومرا با سیمانی سست و لایه های نازکی از لجن سیاه رنگ که توسط رسوبهای آبرفتی پوشیده شده انباشته گردیده است. رسوبهای آبرفتی بستر رودخانه ها اکثرا دانه درشت و شامل قلوه ،شن،ماسه می باشد .رسوبهای انتهایی دشت دانه ریز و از ماسه نرم،سیلت و رس است.اطراف مرداب انزلی این رسوبها همراه با گیاهان مردابی رسوبهای لجنی سیاه رنگ را به وجود آورده اند که گسترش زیادی در اطراف مرداب دارند. منابع خاک در محدوده مورد نظر بطور کلی تیپ های اراضی زبر تشخیص داده شده است که این تحقیقات بوسیله موسسه تحقیقات خاک و آب و همچنین مهندسین مشاور رویش سوگراه تهیه گردیده که در اینجا به آن اشاره می گردد.البته لازم به ذکر است که هریک از این گروه ها بر مبنای معیارها و ضوابطی انتخاب می گردند که عمدتا عبارتند از:عمق،رنگ،بافت ساختمان و پایداری خاکها ،چگونگی تجمع آهک د رافقهای مختلف ،وضعیت تجمع رس در طبقات زیرین ،وجود لکه های رنگین در پروفیل خاک و همچنین پاره ای از اندازه گیری های آزمایشگاهی نظیر درصد کربنات کلسیم ،درصد کربن آلی و یا مواد آلی،قابلیت هدایت الکتریکی و مقدار املاح محلول در خاک ،درصد اشباع،بازی تجزیه مکانیکی و غیره که نتایج آن موجود می باشد. به علت تنوع سنگهای مادر،وجود بارندگی و د رنتیجه رطوبت زیاد که از عوامل مهم خاکساز بحساب می آید و علاوه برآن توپوگرافی متفاوت پوشش گیاهی متنوع سبب گردیده تا خاکهای محدوده مورد مطالعه از تنوع فراوانی برخوردار باشد.از ویژگی های مهم خاکهای محدوده مورد بررسی حرکت مواد محلول و همچنین برخورداری خاکها از حالت اسیدی وجود افق رسی که نشان دهنده بالابودن سطح ایستایی به مدت طولانی است می توان نام برد. رسوب وجود مواد معلق در آب رودخانه های منتهی به تالاب انزلی تدریجا و در دراز مدت پدیده غرقاب شدن زمینهای کشاورزی را شدت می بخشد .زیرا آب رودخانه در حالت عادی در برخورد با محیط آبی نسبتا آرام تالاب انزلی تدریجا مواد معلق همراه خود را بر جای می گذارد که نتیجه آن دلتا سازی در مصب رودخانه می باشد(بر روی عکس ماهواره ای در ناحیه بندر انزلی بخوبی نمایان می باشد) البته این وضعیت برای کلیه رودخانه های منتهی به تالاب یکسان نیست،زیرا  رودخانه های منتهی به بخش مرکزی دلتا پس از ورود به تالاب ادامه یافته و کمتر در اراضی باتلاقی و بویژه محیط آبی تالاب پخش می شوند. بنابراین فرصت کافی برای رسوب مواد معلق در آب آنها وجود ندارد.در حال حاضر این رودخانه ها از طریق روگا ها به دریای خزر وصل می شوند اما رودخانه های منتهی به بخش شرقی و غربی سیاه کیشم در محل ارتباط با تالاب به اراضی باتلاقی پوشیده از نی و سایر گیاهان تالاب برخورد می کنند و تحت تاثیر این گیاهان مواد معلق همراه آب بتدریج در لابه لای توده انبوه نی و سایر گیاهان تالابی ته نشین می گردد ودر ادامه اب وارده به بخش آبدار تالاب به صورت نسبتا شفاف و عاری از مواد معلق به محیط آبی تالاب می رسد می توان نتیجه گرفت که پوشش گیاهی تالابی و نیزارهای حاشیه تا حدی در رسوب مواد معلق موثر می باشد .چون در نتیجه ادامه بارندگی مواد معلق همراه آبهای جاری در رودخانه ها افزایش می یابد.همچنین فضاهای خالی بین گیاهان تالابی از رسوبات انباشته شده و عملا توده انبوه گیاهی کارایی خود را از دست می دهد و برای رسوب نمودن مواد معلق گیاه باید فرصت رشد و نمو داشته و فضاهای جدیدی ایجاد گردد. همچنانکه عمل رشد و نمو گیاهان تالابی و رسوب نمودن مواد معلق موجود در آبهای وارده به تالاب ادامه دارد و نتیجه آن پرشدن تالاب از مواد رسوبی است که به لحاظ آن  ازتوان تالاب در نگهداری آب در مقادیر بالا کاسته شده و بدلیل محدود بودن دبی کانال ارتباطی تالاب به دریا در مقاطع بارندگی شدید پدید ه سرریز آب بر روی زمین های کشاورزی رخ می دهد.   در نتیجه مسئله رسوب در رابطه با سایر مشکلات تالاب انزلی در آب گرفتگی زمینهای کشاورزی دخالت دارد.هر چند د رمقایسه با بارندگی و طغیان رودخانه ها نقش آن کاملا مشهود و عینی نمی باشد ولی در واقع مواد رسوبی بر جای مانده در تالاب  بویژه دلتای رودخانه هاو فضاهای خالی بین انبوه گیاهان تالابی زمینه ساز اصلی طغیان رودخانه ها در آینده می باشد.   زمین های کوهستانی این زمینها عمدتا شامل ارتفاعات مرتفع است که با توجه به ارتفاع و شیب آن از جنگل پوشیده شده است و محدود به حاشیه رودخانه ها می باشد و به سه دسته تقسیم می گردند: 1-      محدوده واقع در ارتفاع بین 300 تا 2500 متری می باشد .خاک این زمینها کم عمق در روی شیبها و نسبتا عمیق در دامنه های کم شیب تر می باشد.جنس سنگها عمدتا آهکی،رسی،متامرفیک و آتشفشانی است .این اراضی عمدتا از جنگل های انبوه پوشیده شده،اسیدیته خاک از 5 تا 1/6 متغیر است.میزان مواد آلی د رخاک سطحی 5 تا 6/14 درصد افزایش می یابد.