پتانسیل یابی مواد معدنی غرب سیستان

توضیحات

چکیده منطقه ای به وسعت حدود 150کیلومتر مربع در شرق مرداز کوه و در فاصله تقریبی 12 تا 30 کیلومتری روستای حیدرآباد (از توابع نهبندان) طی چندین مرحله عملیات صحرایی و مطالعات مربوطه به هدف امکان وجود پتانسیل های احتمالی مواد معدنی مورد پی جویی و کاوش قرار گرفت. این منطقه بر روی نوار اولترابازیک واقع در زون نهبندان – خاش قرار گرفته و بخش وسیعی از سطح منطقه را رخنمونهای سیاه رنگ توده سنگهای اولترابازیک پریدوتیتی (از انواع هارزبورژیت) پوشانده است. در غرب این توده اولترابازیک مجموعه ای متشکل از سنگهای رسوبی، ولکانیک و رسوبات دگرگونه و همچنین رسوبات توربیدیتی فلیش قرار گرفته اند. زونهای شدیداً آلتره و سرپانتینیزه به موازات و یا منطبق بر روند گسلهای اصلی منطقه (شمالی – جنوبی) در سنگهای رسوبی دگرگونه (دگرگونی خفیف فیلیتی و ندرتاً شیست) جایگزین شده اند. این سنگها به لحاظ لیتولوژی ظاهراً از نوع دونیت هستند که به شدت و به صورت عمقی تحت تاثیر فرایند آلتراسیون از نوع سرپانتینیزاسیون قرار گرفته اند. تبعیت این زونها از روندهای گسله می تواند نشانگر ارتباط احتمالی آلتراسیون شدید با عملکردهای متناوب گسلها باشد. پتانسیلهای مواد معدنی در این منطقه عملاً در ارتباط با توده اولترابازیک پریدوتیتی و یا زونهای التره و سرپانتینی مرتبط با آن هستند. به طوری که تنها معدن کرومیت منطقه (معدن مردارکوه) در یکی از این زونهای آلتره شمالی – جنوبی قرار دارد. از چندین عدسی کرومیتی رخنمون دار در این معدن بهره برداری می شود. غیر از این منطقه و حوالی آن، 4 نقطه دیگر به عنوان مناطق امید بخش برای بررسیهای اکتشافی به هدف یافتن اندیسها و ذخایر کرومیت شناسایی شده اند. همچنین یک اندیس منیزیت بصورت باند نسبتاً ضخیم افقی و یک منطقه به عنوان تجمع نسبتاً زیاد رگه ها شده اند. کل توده اولترابازیک پریدوتیتی با توجه به ترکیب هارزبورژیتی آن، به لحاظ معیارهای زمین شناسی بعنوان پتانسیل ذخایر احتمالی کرومیت در عمق ارزیابی شده که جهت انجام مطالعات زمین شناسی اقتصادی از اهمییت برخوردار است.   شرایط جغرافیایی و اقلیمی منطقه مورد مطالعه با وسعتی معادل 150 کیلومتر مربع در نواحی منتهی الیه شمال غربی استان سیستان و بلوچستان (در ناحیه سیستان) با طول جغرافیایی 00 60 تا 05  60 و عرض جغرافیایی 45  30 تا 55  30 واقع شده است. این منطقه به لحاظ آخرین اطلاعات تقسیمات کشوری اخذ شده از اداره کل معادن و فلزات استان سیستان و بلوچستان در مرز شمالی استان سیستان و بلوچستان با استان خراسان واقع شده و روستای حیدرآیاد که با ضلع شمالی منطقه حدود هشت کیلومتر فاصله دارد، از توابع استان خراسان (شهرستان نهبندان) می باشد. رشته بلندیهای موسوم به مردار کوه با امتداد تقریبی شمالی – جنوبی در غرب منطقه مورد مطالعه و در حاشیه شرقی کویر لوت واقع شده است. نقشه شماره 1 موقعیت محدوده عملیاتی را در چهارچوب کشوری و نسبت به شهرهای اصلی و راههای دسترسی ناحیه نشان می دهد. نقشه شماره 2 نمایانگر موقعیت منطقه مورد مطالعه در ناحیه سیستان است.  استان سیستان و بلوچستان استان سیستان و بلوچستان به عنوان دومین استان پهناور کشور در جنوب غربی کشور ایران و در همسایگی کشورهای پاکستان و افغانستان از شرق و بر حاشیه دریای عمان از جنوب واقع شده است. حدود غربی این استان با استانهای کرمان و هرمزگان مجاور بوده و از سمت شمالی به استان خراسان محدود است. بخش شمالی این استان را ناحیه سیستان و بخشهای مرکزی و جنوبی استان را ناحیه بلوچستان تشکیل داده است. وسعت کلی استان 471/181 کیلومتر مربع است که از این میان حدود هشت هزار کیلومتر مربع متعلق به ناحیه سیستان و مابقی اراضی ناحیه بلوچستان را شامل می شود. به لحاظ تراکم جمعیت استان سیستان و بلوچستان دارای کمترین مقدار در سطح کشور بوده و اطراف شهر زابل که در واقع مرکزیت ناحیه سیستان به شمار می رود، دارای بیشترین تراکم جمعیتی و تجمع روستا و آبادی در استان است. دشتهای اطراف زابل و نواحی مجاور با دریاچه هامون به لحاظ وضعیت کشاورزی و شرایط اقتصادی از موقعیت ممتازی در استان برخوردار است. رودخانه هیرمند که از رودهای اصلی و پر آب افغانستان می باشد در ناحیه سیستان وارد ایران شده و دریاچه هامون می ریزد. این رودخانه تنها جریان دائمی و قابل توجه آب سطحی در منطقه سیستان بوده و سایر مناطق ناحیه سیستان را کوهستانهای عمدتاً خشک و بی آب و علف و دشتها و کوهپایه های نسبتاً خشک و فاقد پوشش گیاهی تشکیل می دهند. رشته ارتفاعات شمالی جنوبی بخشهای کوهستانی و کوهپایه ای غربی را از دشتهای وسیع شرقی جدا می سازد. این رشته ارتفاعات از جنوب نهبندان وارد استان شده و تا بخشهای جنوبی ناحیه بلوچستان ادامه پیدا می کند. کشاورزی و دامپروری در استان سیستان و بلوچستان دارای گسترش وسیع در سطح استان نبوده و در نواحی مناسب به لحاظ وضعیت آب و پوشش گیاهی ، نظیر مناطق اطراف زابل، مناطق حاشیه تفتان، مناطق اطراف ایرانشهر و حوضه جازموریان و … متمرکز می باشد. در ناحیه سیستان طوایف سیستانی و بلوچ سکونت دارند و در کوهستانها و کوهپایه ها، عشایر مهمان نواز بلوچ و اقوام خونگرم سیستانی در روستاهای پراکنده و کم جمعیت و یا به شیوه چادر نشینی به دامپروری و بعضاً کشاورزی (بصورت محدود) مشغول هستند. میزان بارندگی در این ناحیه بسیار کم و محدود به رگبارهای سیل آسا و کوتاه مدت است.    ناحیه سیستان دارای آب و هوای خشک و بیابانی است و اختلاف درجه حرارت در طول روز و شب هنگام زیاد است. بادهای 120 روزه سیستان در این ناحیه اثر بارز داشته و بر شیوه زندگی و سایر فعالیتهای منطقه تاثیر می گذارد. تنها مسیر ارتباطی اصلی در ناحیه سیستان جاده آسفالته و درجه یک زاهدان- بیرجند – مشهد است که در کوهپایه رشته ارتفاعات شمالی – جنوبی کشیده شده است. سایر راههای ارتباطی ناحیه سیستان از نوع راههای درجه 3 و یا راههای ارتباطی محلی است. مردم ناحیه خصوصاً در نواحی کوهستانی و کوهپایه ای عمدتاً جهت تامین آب شرب و همچنین آب لازم برای کشاورزی و دامپروری با مشکلات جدی مواجه بوده و آب مصرفی خود را از معدود قناتهای محلی و یا چاههای موجود در محل تامین می کنند.   منطقه مورد مطالعه محدوده منطقه عملیاتی در شرق ارتفاعات مردار کوه در داخل مستطیلی به مساحت تقریبی 150 کیلومتر مربع و به فاصله زمینی حدود 250کیلومتر تا شهر زاهدان واقع شده است. نقشه شماره 3 بخشی از برگه توپوگرافی 1:250000 دریاچه هامون (برگ NH41-5 ،سری K551) است که موقعیت محدوده مطالعاتی در غرب آن و نسبت به روستای حیدرآباد (شمال نقشه) نشان داده شده است. نقشه شماره 4 بخشی از توپوگرافی 1:50000 برگه غرب بوتگو (برگ 8051 IV ،سری K753) است که محدوده عملیاتی در آن مشخص شده است. این محدوده در جنوب روستای حیدرآباد (از توابع شهرستان نهبندان) قرار دارد ولی به لحاظ تقسیمات کشوری از توابع استان سیستان و بلوچستان به شمار می رود. عشایر ساکن در این محدوده و حواشی آن به لحاظ حل و فصل مسائل اداری خود به بخش نصرت آباد زاهدان مراجعه می نمایند (بر اساس گفتگوی شفاهی با عشایر). آثار اقامت و زندگی عشایری و چادرنشینی در اکثر دره های اصلی منطقه مشاهده شده و هم اکنون نیز معدودی از عایر چادر نشین داخل این محدوده اقامت دارند. آب آشامیدنی و مصرفی عشایر جهت گذران زندگی خود و دامها از چاههای حفر شده در داخل رسوبات آبراهه ای موجود در دره ها و یا کوهپایه ها تامین می شود. این آبها عمدتاً دارای کیفیت و همچنین شرایط بهداشتی نامطلوب هستند. موارد معدودی از چشمه های کوچک آب شور نیز در دره های کوهستانی منطقه مشاهده شده است.     راه اصلی روستای حیدر آباد از طریق یک جاده شوسه درجه 2 است که در حدود 40 کیلومتری جنوب نهبندان به جاده آسفالته اصلی زاهدان – بیرجند وصل می شود. از روستای حیدر آباد یک جاده درجه 3 ماشین رو (قابل عبور برای اتومبیلهای سواری صحرایی و کامیون) به طول حدود 25 کیلومتر تا مرکز محدوده و تا محل تنها معدن کرومیت فعال منطقه (معدن کرومیت مردارکوه) کشیده شده است. این معدن تنها محل قابل استفاده جهت اقامت کوتاه مدت در داخل محدوده مطالعاتی است و سایر امکانات اقامتی محدود به محلهای نزدیک چادرهای عشایر بلوچ است. راههای دسترسی متعدد دیگری نیز وجود دارد که این محدوده را از جنوب به چاه رحمان، چهل کوره و نصرت آباد و از شرق به شندول و کوهستانهای شرقی متصل می کند. این راهها تنها توسط ساکنین محلی مورد استفاده قرار گرفته و تردد در آنها تنها با کمک راهنماهای محلی مقدور است . از مساحت 150 کیلومتر مربعی منطقه تا حدود 100 کیلومتر مربع را کوهستانهای نسبتاً بلند و تپه ماهورها و رخنمونهای سنگی پوشانده و بقیه سطح منطقه (حدود 50 کیلومتر مربع) را کوهپایه های آبرفتی و دشتها و پلایاهای کوچک و تلماسه های بادی فرا گرفته است. وجود شنزارهای کویر لوت در شرق منطقه تاثیر خود را به صورت پوشش و یا حضور ماسه بادی در اکثر نقاط منطقه نشان داده است. بادهای غربی – شرقی منطقه معمولاً به صورت طوفان شن حضور پیدا کرده و در این هنگام امکان هر گونه فعالیت اکتشافی در منطقه سلب می شود. در طی بهار و تابستان سال 75 و در عملیات های صحرایی، اکیپ مطالعاتی تنها با یک مورد از چنین پدیده ای مواجه گردید. در این محدوده جهت فعالیتهای اکتشافی و معدنی علاوه بر تامین مایحتاج غذایی، آب مصرفی نیز بایستی از خارج از محدوده تامین گردد. به لحاظ نیروی کارگری، تعداد محدودی کارگر (تا حدود 20 نفر) از عشایر محلی و روستای حیدرآباد قابل تامین است. اخیراً پروژه ای جهت تامین برق روستای حیدرآباد به صورت محلی و با استفاده از ژنراتور در دست اقدام است و در هر حال هیچگونه امکانی در شرایط فعلی جهت تامین برق در داخل این محدوده از طریق شبکه سراسری و یا استانی موجود نیست.   زمین شناسی عمومی منطقه مورد مطالعه در محدوده نقشه زمین شناسی 1:250000 برگه دریاچه هامون و نقشه زمین شناسی 1:100000 برگه کوه سیاسترگی واقع شده است. در نقشه های شماره (5) و شماره (6) بخشی از نقشه های زمین شناسی فوق همراه با موقعیت محدوده مطالعاتی ارائه شده است. اطلاعات مدون زمین شناسی و اکتشافی دیگری از این منطقه قابل دسترسی نبوده و فعالیتهای زمین شناسی و اکتشافی منطقه جنوب شرق توسط شرکتهای ایرانی و خارجی در سالهای قبل از 1357 تا نواحی جنوب این منطقه گسترش داشته است.   ساختار لیتولوژیک و ساختمانی ناحیه سیستان همانگونه که در نقشه های شماره (5) و شماره (6) مشاهده می شود، بخش عمده ای از رخنمون های سنگی و واحدهای لیتولوژیک موجود در محدوده سیستان را مجموعه سنگهای آذرین و رسوبی متعلق به روند شمالی – جنوبی معروف به زون نهبندان – خاش تشکیل می دهند. روند عمومی واحدهای لیتولوژیک و همچنین امتداد گسلهای اصلی این منطقه نیز با صرف نظر کردن از اندک انحرافات، شمالی – جنوبی است. نقشه های شماره (7) و (8) و (9) در مقیاس ناحیه ای موقعیت منطقه مطالعاتی را در زون ساختمانی نهبندان – خاش و در مجموعه متنوع لیتولوژیک ناحیه نشان می دهند. مجموعه سنگهای آمیزه رنگین ، افیولیت، فلیش ، ماسه سنگ، آهک و همچنین واحدهای ولکانیک و نفوذی های گرانیتی و گرانودیوریتی سری لیتولوژیک پیچیده ناحیه سیستان را به وجود آورده است.           زیر تقسیم های اساسی تکتونیکی در ایران مربوط به نقشه شماره (9) 1-      سرزمینهای نئوژن تا کواترنر، گذر از سرزمینهای چین نخورده و مناطق حاشیه ای چین خورده 2-   حوضه رسوبی بینکراتونی ژوراسیک پالئوژن (در قلمرو شمالی) و نهشته های حاشیه کراتونی (مزوزوئیک – پالئوژن) در قسمتهای جنوب. 3-      گرانیت های هرسی نین و سیمرین پیشین 4-   سنگهای رسوبی و آتشفشانی پالئوزوئیک تا ترشیری (مشتمل بر افیولیتها و نهشته های دریایی عمیق با سن بعد از کربنیفر فوقانی) 5-   پوسته اقیانوسی بخشهای دریایی خزر در زیر رسوبات مزوزوئیک ترشیری – کواترنری باقیمانده پوسته اقیانوسی قدیمی (پالئوزوئیک) یا باریک شدن جدید پوسته قاره ای 6-      حوضه های بین کوههای نئوژن – کواترنری 7-   زون ولکانیک ترشیری  - کواترنری (که به طور موضعی کرتاسه فوقانی را شامل می شود اصولاً دارای طبیعت داسیتی، آندزیتی و بازالتی می باشند. 8-      گرانیت ها و دیوریتهای فازهای نئوسیمرین و آلپین 9-      نهشته های پلاتفرم و حوضه درون کراتون مزوزوئیک (که بعد از تریاس میانی بصورت موضعی پالئوژن را شامل می شود) 10-   هسته های قدیمی سنگهای دگرگونی پرکامبرین و پالئوزوئیک و پوشش رسوبات با حالت پلاتفورمی 11-   حوضه ژئوسنکلینال پالئوزوئیک درون کراتونها 12-   فلیش پالئوژن (که بخشی از کرتاسه فوقانی را نیز در بر می گیرد) 13-   ملانژ افیولیتی و سنگهای آتشفشانی – رسوبی وابسته، مربوط به کرتاسه فوقانی 14-   افیولیتها، اساساً پریدوتیتی 15-   نهشته های اقیانوسی مزوزوئیک 16-   نهشته های پلاتفورم و حوضه درون کراتونی مزوزوئیک در زون اسفندقه – مریوان (سنندج – سیرجان) در غرب ناحیه سیستان از جنوب نهبندان تا داخل ناحیه بلوچستان زون افیولیتی و آمیزه رنگین قرار دارد که به صورت کمپلکس و بهم ریخته با واحدهای رسوبی فلیش، ماسه سنگ، کنگلومرا و همچنین رخنمونهای ولکانیکی اسید تا بازیک همراه است. سنگهای اولترابازیک این زون از پریدوتیتهای عمدتاً هارزبورژیتی تشکیل شده که بعضاً به صورت موضعی و با توجه به آلتراسیون شدیداً سرپانتینیتی احتمالاً زونهای محدود دونیتی نیز وجود داشته است. در این زون، با توجه به حضور فرایندهای آذرین و سیستم فعال تکتونیکی رخنمونهای متعددی از واحدهای سنگی دگرگون شده از سنگهای رسوبی و یا ولکانیک نیز مشاهده می گردد. با توجه به شدت و ضعف فرایند دگرگونی رخساره های متفاوتی از فیلیت، شیست، آمفیبولیت و همچنین واحدهای سنگی تحت عنوان متاسدیمنت و یا متاولکانیک گزارش شده است. تصویر شماره (1) به صورت پانوراما، نشان دهنده بخشی از سری اولترابازیک و رخساره های دگرگونی غرب آن در مجاورت ارتفاعات مردارکوه (عمق تصویر) است. گسل اصلی غرب آساگی که از شمال تا جنوب منطقه کشیده شده تا حدودی مرز شرقی زون افیولیتی و آمیزه رنگین را تشکیل داده و گسل اصلی و سراسری نهبندان که در حاشیه شرقی کویر لوت واقع شده، به نوعی مرز غربی این زون را ایجاد کرده است. در فاصله بین این دو گسل اصلی و سراسری، زون تکتونیکی خرد شده و گسلیده ای قرار گرفته که گسلهای فراوان با روند عمومی شمالی – جنوبی و بعضاً با روندهای دیگر در داخل آن گزارش و نشان داده شده است. وجود این گسلهای فراوان می تواند به عنوان یکی از عوامل به وجود آورنده واحدهای دگرگونی متنوع در نظر گرفته شود. در شرق گسل غرب آساگی، ساختار لیتولوژیک به طور اساسی متفاوت از زون فوق الذکر است. سری واحدهای ولکانیکی آندزیتی در شمال و ولکانیکهای حد واسط تا اسیدی در نواحی مرکزی و جنوبی که تا حدودی به موازات زون افیولیتی کشیده شده اند، می توانند به عنوان آثار مشهود کمربند ولکانیکی موازی با کمربند افیولیتی و آمیزه رنگین شناخته شوند. نمودهای اصلی این واحدها در نواحی جنوب شرق حیدرآباد، کوه هیبو و کوه آساگی رخنمونهای قابل ملاحظه ای ایجاد کرده اند. حد فاصل بین مجموعه زونهای افیولیتی و ولکانیکی با دشتها و کوهپایه های پست در برگیرنده دریاچه هامون و زابل را مجموعه سنگهای عمدتا رسوبی شامل تنوعی از واحدهای ماسه سنگی، مارل، آهک به همراه سنگهای ولکانیکی متنوع، تشکیل داده اند. این مجموعه که عمدتا به صورت کوهستانی نسبتا رفیع و پیوسته ظاهر شده، دارای روند کلی شمالی – جنوبی است و دره های شرقی – غربی نه چندان فراوان، نزولات سطحی حوضه آبریز آن را به سمت دریاچه هامون منتقل می نمایند. گسل اصلی و سراسری زاهدان مرز شرقی این مجموعه را با کوهپایه ها و دشتهای آبرفتی شرقی ایجاد کرده است. بخش شرقی ناحیه سیستان را عمدتاً زمینهای هموار و آبرفتی اطراف دریاچه هامون تشکیل داده است و تنها در بخش شمالی آن (ناحیه مجاور بندان) واحدهای سنگی از نوع اولترابازیک و تشکیلات رسوبی رخنمون دارند. رخنمونی از بازالت موسوم به کوه خواجه محصور در دریاچه هامون در مرکز این بخش مشاهده می شود.