گزارش مقدماتى زمین شناسى مهندسى و راهبرد هاى پیشنهادى جهت بازسازى شهر بم

توضیحات

   شهر بم، ارگ تاریخى آن و نخلستان ها و باغ هاى فراوان پیرامون شهر(عکس1)، با وجود قرار گرفتن در حاشیه باخترى کویر لوت، بدلیل شرایط خاص زمین شناسى و زمین ریخت شناسى از دیر باز محل اجتماع و اسکان نسل هاى متعدد بوده و بعنوان یکى از نقاط واقع در مسیر راه ابریشم، در منابع تاریخى از آن بعنوان نگین کویر و یا واحه اى در کویر یاد شده است (عکس نقشه پیوست).            مهم ترین شرایط زمین شناسى و زمین ریخت شناسى این منطقه وجود رشته کوه هاى مرتفع جبال بارز است که با راستاى شمالى – جنوبى در سوى باختر توسعه یافته اند و عامل بسیار مهمى در جذب ابرهاى باران زا بشمار مى آیند. آبى که به این ترتیب حاصل مى شود با حرکت از درون نهشته هاى رسوبى جوان و تراوایى که بصورت  بادزن هاى آبرفتى پهناور در نشیب پاى این رشته کوه ها تا نزدیکى ناحیه بم توسعه یافته اند( و بسوى خاور شیب دارند ) به یک سد طبیعى و ناتراوا  به نام پرتگاه گسلى بم که راستاى شمالى- جنوبى دارد رسیده و به این ترتیب امکان انباشته شدن حجم قابل توجهى از آب بصورت محلى در این مکان فراهم آمده است. بعبارت دیگر این گسله را مى توان یک سد طبیعى زیرزمینى انگاشت که امکان ذخیره سازى و دسترسى به منبع قابل توجه و بسیار ارزشمندى از آب را در اقلیمى گرم و خشک فراهم ساخته و زمینه مناسبى را جهت توسعه سکونتگاه ها و نیز کشاورزى پر رونق، البته به یارى رشته قنات هاى بسیار، پدید آورده است.           متاسفانه شاید بتوان چنین سازو کارى را نوعى تله طبیعى پنداشت که از یک سو امکان حیات را در اقلیمى چنین خشک فراهم ساخته و از سوى دیگر به سبب ماهیت و توان لرزه زایى پهنه هاى گسله، همواره تهدیدى جدى براى سکونتگاه هاى شکل گرفته بشمار مى آید.          نمونه هاى بسیارى از عملکرد چنین سازو کارى را مى توان در زمین لرزه هاى گذشته سرزمین ایران جستجو کرد، بعنوان مثال مى توان به زمین لرزه  سال 1357 طبس با بزرگى 3/7، زمین لرزه 1347 دشت بیاض با بزرگى 4/7 و زمین لرزه 1337 ترود با بزرگى 5/6 اشاره نمود.          در تمامى این مناطق وجود منابع آب پیرامون پهنه ها و گسله هاى فعال عامل اصلى شکل گیرى اجتماعات انسانى در اقلیم هاى خشک و بى آب بوده است. بررسى اسناد تاریخى نیز نشان دهنده رویداد مکرر زمین لرزه ها و تخریب شدید شهرها و روستاها در بسیارى از مناطق مشابه است.توجه به این نکته ضرورى است که با وجود خسارت هاى فراوان جانى و مالى ناشى ازاین زمین لرزه ها، شکل گیرى مجدد سکونتگاه ها در مناطق یاد شده به سبب وجود آب امرى اجتناب ناپذیر بوده است.           در چنین شرایطى مى بایست پذیرفت که بازگشت مجدد انسان ها و بازسازى خانه ها بر روى ویرانه هاى بر جاى مانده، پاسخ کاملا طبیعى آن ها به شرایط حاکم بر محیط است و آن چیزى نیست جز وجود آب.           بررسى مختصر تاریخچه شهر بم، رویداد زمین لرزه اى قابل توجه را دست کم درسده هاى اخیر نشان نمى دهد و شاید بهترین مدرک در این زمینه پا برجا بودن نسبى ارگ تاریخى بم تا زمان رویداد زمین لرزه اخیر است. با در نظر گرفتن ریشه هاى تاریخى و اجتماعى و این نکته که شهر بم نیز داراى شرایط اقلیمى پیش گفته بوده و نیز شرایط مناسب براى حیات و کشاورزى به پهنه اى نه چندان وسیع در اطراف گسله بم محدود مى شود، این انتظار چندان دور از ذهن نیست که تمایل طبیعى بازماندگان برای  بازسازى در مکان فعلى بیشتر از سایر مکان ها باشد.              در این میان این پرسش مطرح است که چه باید کرد؟ آیا مى بایست بم را در محل فعلى بازسازى نمود و یا شهرى دیگر در مکانى دیگر ساخت؟ میتوان این پرسش را در قالب این گزینه ها تحلیل نموده و پاسخ داد:     بازسازى شهر در مکانى دور از محل فعلى که بدیهى است مى بایست امن نیز باشد:           در این گزینه ضمن دور کردن مردم از منابع ارزشمند آب و جدا کردن آن ها از ریشه ها و پیوند های  فرهنگى و اجتماعى و اقتصادى، یافتن مکانى مناسب که در عین حال در برابر زمین لرزه، سیل، طوفان هاى سخت منطقه و گرماى شدید کویر نیز ایمن باشد بسیار دشوار است. تجربه نسل هاى گذشته نیز بر این نکته تاکید مى کند که مناسب ترین مکان براى سکونت مکان فعلى شهر است.             با نگاهى گذرا به پیرامون بم، به سادگى مى توان دریافت که حتى با چند کیلومتر فاصله گرفتن از شهر، شرایط زیستى به سرعت محدود شده  یا حتى غیر ممکن مى گردد و به سختى مى توان نشانه اى از حیات حتى در مراحل ابتدایى آن پیدا نمود. به هر حال چنانچه این گزینه بعنوان راه حل مد نظر قرار گیرد، مى بایست مطالعا تى بسیار گسترده و جامع از دید گاه هاى مختلف صورت گرفته و هزینه هاى بسیارى نیز جهت احداث زیر ساخت ها اختصاص یابد. ضمنا این پرسش همچنان باقى است که تا چه اندازه دور شدن از مکان فعلى مى تواند شهر را از دیدگاه زمین لرزه ایمن نماید؟ و آیا مى توان شهر جدید را بم نامید؟   بازسازى شهر در مکان فعلى با در نظر گرفتن ملاحظات علمى و اقتصادى:          در جا سازى شهر امتیازات فراوانى دارد که از آن جمله مى توان دسترسى آسان به منابع آب، زمین هاى کشاورزى، تامین جنبه هاى اجتماعى و فرهنگى، وجود زیر ساخت هاى شهرى، ارگ تاریخى بم که بدون تردید بازسازى خواهد شد و …اشاره نمود.اما در عین حال نباید فراموش نمود که وجود گسله کواترنری  و زمین لرزه اى بم همواره خطرى بزرگ براى شهر بشمار خواهد آمد. از اینرو مى بایست با دیدى واقع بینانه و روى آوردن به روش هاى ساخت و ساز ایمن و با در نظر گرفتن شرایط اقلیمى و معمارى خاص منطقه به بازسازی  مبادرت ورزید.           در این راه توجه به رفتار سازه هاى مختلف در هنگام رویداد زمین لرزه اخیر و توجه به شیوه هایى از ساخت وساز که آزمون موفقیت آمیزى را پشت سر گذاشته اند(عکس2) مى تواند  تا حدود زیادى ایمن ماندن ساختمان ها را در حین رویداد زمین لرزه هاى احتمالى آینده تضمین نموده و از خسارت هاى جانى و مالى پیشگیرى بعمل آورد. با وجود آنکه اغلب سازه هاى شهر فروریخته اند(عکس3)، بسیارند سازه هایى که در زمین لرزه اخیر خسارت ندیده و یا آسیب اندکى تحمل نموده اند.          کارشناسان سازمان زمین شناسى کشور مشغول بررسى همه جانبه چگونگى و علل رویداد این زمین لرزه از یک سو و پى آمد هاى آن بر شرایط زمین شناختى منطقه هستند که بدیهى است انجام چنین بررسى هایى نیازمند زمان کافى جهت دست یابى به نتایج قابل اعتماد مى باشد. به این منظور در نظر است مطالعات مورد نظر در قالب بررسى هاى کوتاه مدت(3 تا 6 ماه) و دراز مدت، که شرح آن ها در پى مى آید، انجام پذیرد. از سوى دیگر اسکان بازماندگان در محلى امن تا بدست آمدن نتایج  و پارامتر هاى نهایى مورد نیاز براى ساخت و ساز ایمن ضرورى به نظر مى رسد. در خلال انجام بررسى هاى کوتاه مدت مى بایست بازماندگان در اردوگاه هایى ایمن، با تجهیزات رفاهى مناسب اسکان داده شوند.   بررسى هاى کوتاه مدت: 1- انجام بررسى هاى ژئوتکنیکى جهت برآورد ویژگى هاى مهندسى خاک که از پارامترهاى اساسى در طراحى بشمار مى آیند.  2- پهنه بندى خطر روانگرایى و فرونشست در محدوده شهر بم و پیرامون آن با توجه به مشاهده عوارض روانگرایى و نشست پس از رویداد زمین لرزه.  3- بررسى اثر ریز دانه بودن دشت سیلابى برزین-بم در ویران تر شدن ساختمان هاى احداث شده بر روى آن.  4- تهیه  نقشه پهنه هاى هملرز یا شدت لرزه ای.  5- پى جویى اثر زمین لرزه در زمین هاى پیرامون روستاهاى دروز- پدوا - بروات-کوتکور…  6- پى جویى اثر زمین لرزه در تغییر احتمالى آبدهى قنات ها و ریزش آن ها(عکس4) و انجام بررسى هاى ژئوفیزیکى جهت شناسایى مسیر عبور قنات ها و کانال هاى زیر زمینى(عکس5) در محدوده شهر که همواره بعنوان عوامل ایجاد نشست زمین بویژه در حین زمین لرزه مطرح هستند.  7- مکانیابى پس لرزه هاى روى داده و نمود هاى ریختارى در موقعیت رو کانونى آن ها و کارگذارى لرزه نگارها و ثبت کهلرزه هاى احتمالى آینده به منظور تحلیل چگونگى اثر امواج زمین لرزه بر سازه ها و نیز جهت انتشار آن براى استفاده در طراحى سازه ها. 8- اندازه گیرى گاز رادون در آب قنات ها و چشمه ها در پیرامون شهر بم.  9- بررسى گسترش و جابجایى در راستاى گسل بم با بهره گیرى از تصاویر ماهواره اى، پیش و پس از زمین لرزه. 10- تعیین محدوده خاک هاى دستى و ضعیف جهت اجتناب از ساخت و ساز بر روى آن ها. 11- بررسى روش هاى بهسازى و بهره بردارى اصولى از منابع آب. 12- تهیه نقشه زمین شناسى نواحى شهرى بر پایه برداشت هاى صحرایى و بازتاب نتایج موارد 11 گانه یاد شده.   بررسى هاى دراز مدت: 1-انجام بررسى هاى لرزه زمینساختى و لرزه شناسى جهت روشن نمودن پارامتر هاى مربوط به فرآیند هاى تکتونیکى و گسلش در منطقه(عکس هاى 6 و 7). 2-انجام بررسى هاى ژئودتیک و ترازیابى به منظور شناسایى چگونگى تغییر شکل پوسته زمین در منطقه بم. 3-انجام بررسى هاى پارینه لرزه شناختى به منظور تعیین سن پرتگاه گسلى بم(عکس8) و فعالیت هاى آن در گذشته و شناخت دقیق تر رفتار آن. 4-بررسى نوجنبى، یا بى تغییر ماندن گسله هاى موجود و پدیده هاى ریزشى- لغزشى در کوهستان جبال بارز و کوه هاى شمال دشت سیلابى با استفاده از روش دور سنجی.     عکس شماره 1   عکس شماره 2    عکس شماره 3   عکس شماره 4 عکس شماره 5   عکس شماره 6   عکس شماره 7   عکس شماره 8