زمین شناسی مهندسی و مخاطرات

از جمله موانع و عوامل بازدارنده توسعه مکانی در پهنه سرزمین مجموعه مخاطرات و تهدیداتی است که از منابع مختلف طبیعی یا انسانی به محیط زیست وارد می شود. مخاطرات طبیعی شامل سیل، زمین لرزه، زمین لغزه، خشکسالی و مانند آن است. بیشتر تهدیدات انسانی در نتیجه زندگی و فعالیت انسانی در مراکز سکونتی شهری و روستایی، مراکز صنعتی، خدماتی، کشاورزی و دامی وارد می شود که ضمن آلوده سازی محی های طبیعی و انسان ساخت موجب بروز آسیب ها، آلودگی ها و مشکلات زیست محیطی، انواع بیماری انسانی و بیماری های مشترک انسان و دام می گردد. به بیان دیگر، میزان آسیب پذیری گستره های تمرکز جمعیتی و اقتصادی، نشانگر میزان خطرپذیری آنها به هنگام رخداد مخاطرات می باشند. برخی از تهدیدات و مخاطرات زمین شناختی و زیست محیطی استان اصفهان به شرح ذیل می باشد:

1- زمین لرزه:

بر اساس شواهد تاریخی و همچنین رخداد زمین لرزه ها طی دو دهه گذشته، مشاهده می گردد که زمین لرزه در استان اصفهان به ندرت رخ داده ولیکن در برخی مناطق استان به دلیل وجود گسل های بیشمار، زمین لرزه هایی در گذشته روی داده که گاه شدید گزارش شده است. مضاف برآن، نتایج بهدست آمده از مطالعات لرزه خیزی استان اصفهان و همچنین زمین لرزه های اخیر در مناطق شهررضا، فریدونشهر و آران و بیدگل، نشان دهنده مهاجرت زمین لرزه ها از زاگرس به سمت اصفهان میباشد که خود باعث افزایش آهنگ لرزه خیزی منطقه شده است. بر اساس نقشه پهنه بندی شتاب زمین لرزه (استاندارد 2800) بیشترین وسعت گستره استان اصفهان در محدوده با خطر نسبی متوسط تا زیاد قرار دارد. شهرستانهای کاشان، اردستان، سمیرم و فریدونشهر که بر اساس تقسیم بندی پژوهشگاه بین المللی زلزله نیز به عنوان شهرستان هایی با پتانسیل بالای خطر زمین لرزه معرفی گردیده اند، در پهنه با خطر نسبی زیاد واقع شده اند.

2- خطر سیل خیزی

 عوامل بسیار زیادی میزان خطرپذیری سیل را تعیین میکنند که گاه به تنهایی و گاه با هم در این میزان اثر بخش هستند؛ اما در مجموع می توان پنج عامل تعداد وقوع، مرگ و میر، مساحت پهنه های خطر سیل، جمعیت در معرض خطر سیل و تراکم مراکز مسکونی در معرض خطر سیل را به عنوان عوامل کلی بر شمرد که جنبه های مختلف پیامدهای سیل در آنها مشاهده می شود. مجموعه این عوامل برای ارائه میزان خطرپذیری سیل (شامل شدت سیل خیزی عادی (بدون خطر)، نسبتاً خفیف، خفیف، متوسط ، نسبتاً شدید، شدید و خیلی شدید) بررسی و مقادیر کمی عوامل مربوطه استخراج و بر اساس آن، خطرپذیری سیل در این حوضه ها تعیین میگردد. شرایط سیلابی شدید بیانگر خطرپذیری باالی سیل بوده و برای اینگونه موارد برنامه های مهار سیل ضروری است، درحالیکه برای شرایط عادی نیازی به برنامه اجرایی مهار سیل نیست. شکل زیر، نقشه اطلس خطر سیل ایران و استان اصفهان را در ارتباط با پهنه بندی خطر سیل و شدت سیل خیزی نشان می دهد. اطلس سیل، نقشه ای است که حاوی اطلاعاتی از رفتار سیل در حوضه آبریز می باشد. در تهیه اطلس سیل از اطلاعات نقطه ای عوامل مختلفی همچون هیدرولوژیکی، هواشناسی، خسارات و خطر سیل استفاده شده است. شاخص های مهم خطرات سیل که در اطلس سیل استفاده شده است، شامل خسارات، تلفات، جمعیت و تراکم مراکز مسکونی در معرض سیل و تعداد وقوع سیل میباشد. در نقشه اطلس سیل، مراکز جمعیتی شهری و روستایی و نیز رودخانه و پهنه سیل نمایش داده شده است. بر اساس این نقشه، استان اصفهان در محدوده مناطق با شدت سیل خیزی بسیار ناچیز تا نسبتاً زیاد و از نظر میزان خطر سیل دارای درجه خفیف تا متوسط می باشد.

یکی از مهمترین مخاطراتی که جوامع بشری را در جهان تهدید می کند، افزایش جمعیت و کاهش شدید منابع آبی در سال های اخیر می باشد. بطور کلی در یک زنجیره معمول با کاهش نزولات جوی و افزایش برداشت از آبخوان ها، به ترتیب شاهد شورشدن آبهای سطحی و زیرسطحی، پدیده فرونشست و خشک شدن اراضی کشاورزی و در پی آنها پدیده گردوغبار خواهیم بود که متأسفانه در سالهای اخیر کشور ایران با تمامی این پدیده ها درگیر بوده است و این امر خود نگرش علمی بیش از پیش برای مقابله با بحران خشکسالی را طلب می کند. استان اصفهان با متوس بارندگی ساالنه برابر با 1108 میلیمتر در مرکز فلات ایران واقع شده که متأثر از توپوگرافی و شرای اقلیمی، در بخش های مختلف استان متفاوت است. پهنه بندی خشکسالی هواشناسی بر اساس شاخص SPI برای بهمن ماه 1393 به صـورت میانگین وضـعیت نرمـال را برای استان اصفهان نشان می دهد. چنانکه مناطق دارای انواع خشکسالی و تر سالی در کل اسـتان دیده می شـود. به عنوان مثال، شهرستان اردستان دارای ترسالی ضعیف تا متوسط و بخـش هـا ی جنـوبی شهرسـتان نـائین، بخـش مرکزی شاهین شهر و میمه، چادگان و بخش غربی شهرستانهای گلپایگان، خوانسـار، فریدن و فریدونشـهر دارای خشکسالی شدید می باشند و بخش های مرکزی این شهرستان نیز دارای حالت نرمال به لحاظ خشک سالی است.

3- خطر ریزگرد

به طور طبیعی، سطوح هموار، خشک، بدون پوشش و پوشیده از رسوبات ریزدانه ناپیوسته، مناطق مستعد تولید ریزگرد هستند. مواد جامد و یا مایع معلق در هوا را ریزگرد می گوینـد. شکل های زیر پراکنش اراضی مستعد تولید گرد و غبار را در استان اصفهان نشان مـی دهـد.

4- خطر زمین لغزش

ایران به دلیل شرایط خاص زمین شناسی، توپـوگرافی و آب و هـوایی از کشـورهای مهـم لغـزه خیـز اسـت و سـالانه خسارات قابل توجهی بر اثر بروز زمین لغزش گزارش می شود. از عوامل عمده مؤثر در وقوع این پدیـده مـی تـوان بـه تغییر در شیب دامنه، شرایط ژئوتکنیکی و لیتولوژیکی، زلزله و لرزش، حرکـات تکتـونیکی، تغییـرات سـاختاری، اثـر باران و ذوب برف، قطع پوشش گیاهی و ... اشاره نمود. به طور کلی می توان هدف نهایی از بررسی و مطالعه زمین لغزش ها را یافتن راه های کاهش خسارت هـای ناشـی از آنهـا ذکر کرد. این کار ممکن است به روش های مختلف مانند پهنه بندی خطر زمین لغزش برای تعیین مناطق خطرناک و تهیه دستورالعمل ها و آیین نامه ها برای استفاده مناسب یا پرهیز از ایـن منـاطق، یـا به وسـیله مطالعـه مـوردی یـک زمین لغزش و ارائه راه حل برای کنترل آن یا هر روش دیگر صورت گیرد (سفیدگری، 1372).

تاکنون مطالعه جامعی از لحاظ عوامل ایجاد این زمین لغـزش هـا و بررسـی منـاطق مختلـف از لحـاظ حساسـیت بـه زمین لغزش در گستره استان اصفهان صورت نگرفته است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که زمین لغـزش هـا نسـبت به سایر بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله مدیریت پذیرتر و قابل پیش بینی تـر مـی باشـند. تهیـه نقشـه پهنـه بنـدی زمین لغزش برای تعیین نواحی مستعد حرکات توده ای، ارتقای سطح آگـاهی عمـومی مـردم و بهـره بـرداران از نحـوه استفاده از اراضی مستعد، مشارکت و استفاده عمـومی در مـدیریت رانـش هـا در کنـار اقـدامات مهارکننـده از جملـه راهکارهای اساسی در کاهش خسارات ناشی از فرسایش و تخریب خاک میباشند و در صورتی کـه اقـدامات مـدیریتی صورت نگیرد بر میزان لغزش ها افزوده شده و خسارات قابل توجهی بر عرصـه هـای طبیعـی وارد خواهـد آمـد و آثـار جبران ناپذیر زیست محیطی، از بین رفتن عرصه های کشاورزی و ورود حجم بسیار بالای خاک بـه مخـازن و سـدهای ذخیرهای را به دنبال خواهد داشت. - پراکنش زمین لغزشها در سطح استان اصفهان با استناد به نقشه پراکندگی زمینلغزش ها می توان چنین اظهـار داشـت کـه تمرکـز ناپایـداری هـای دامنه ای در نیمه غربی استان بوده که خود منطبق بر محل گسل ها و مناطق دارای شیب توپـوگرافی بـالا می باشد.