فرونشست

خطر فرونشست زمین در استان اصفهان

فرونشست بنا به تعریف یونسکو عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد. این پدیده که از آن به عنوان مرگ پنهان خاک یاد میشود، در درازمدت عمل می کند و تبعات ناشی از آن می توانـد به از بین رفتن مزارع و سکونتگاه های بشری منجر گردد. فرونشست شامل فروریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که می تواند جابه جای افقی اندکی هم داشته باشد. حرکت از نظر شدت، وسعت و میزان مناطق درگیر محدود نمی باشد. عوامل ایجاد فرونشست به دو دسته طبیعی (نظیر انحلال، آب شدگی یخها و تراکم نهشته ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه) و انسانی (نظیر برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی و نفت و گاز، معدنکاری، برداشت و استخراج مواد معدنی و احداث و بارگذاری سازه ها) تقسیم می شود.

پدیده فرونشست در ایران عمدتاً در نواحی آهکی و کارستی و یا در نواحی با برداشت بیش از حد مجاز از آب های زیرزمینی به وقوع می پیوندند. چون این پدیده ممکن است با خسارات جانی و مالی همراه باشد، به عنوان یکی از مخاطرات و سوانح در نظر گرفته می شود. فرونشست و شکاف هاى زمین که به آهستگی و به تدریج گسترش می یابند، شاید تأثیر خطرات ناگهان و فاجعه بار مانند سیل و زلزله را نداشته باشد و در منطقه در حال فرونشست شاید خرابی به میزان گسترده مشاهده نشده و حتی آثار سطح حاصل از آن نیز به راحتی قابل تشخیص نباشند اما با این وجود به طور معمول خسارتهاى ناشی از فرونشست ها و شکافهاى زمین ترمیم ناپذیر، پرهزینه و مخرب می باشند. بروز این پدیده باعث ایجاد مشکلاتی برای کشاورزان، تخریب خطوط ارتباطی و زیرساختها خواهد شد. مناطق شهرى به دلیل تراکم جمعیت، ساختمان ها و شریان هاى حیات به طور ویژه آسیب پذیرتر می باشند. پدیده فرونشست با ایجاد تغییر در وضعیت توپوگرافی منطقه می تواند سبب بروز تغییرات چشمگیرى در آب شناسی منطقه (همچون: تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراهه ها) شود. به عنوان مثال، در این مناطق ممکن است سیلاب هاى عظیم و مخرب به وقوع بپیوندد، درحالیکه قبل از ایجاد فرونشست از هیچ سابقه اى برخوردار نبوده است. از سوى دیگر این پدیده می تواند با ایجاد تغییر در وضعیت زمین آب شناخت منطقه (همچون: تغییر در جهت و سرعت جریان آب زیرزمینی، بیلان آب زیرزمینی و غیره) نتایج ناهنجار بیشترى در پی داشته باشد.

وقوع فرونشست زمین در اثر برداشت بیش از حد مجاز از آب های زیرزمینی با کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخازن آب زیرزمینی موجب از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته ها می گردد. این امر می تواند منجر به اختلال در بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه ها شود. شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه ها در نتیجه تنش های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان ها از دیگر آسیب های حاصل از این پدیده محسوب می گردد. همچنین فرونشست زمین و به تبع آن کاهش میزان نفوذپذیری سطح زمین، گسترش پهنه های بیابانی را در پی خواهد داشت. با توجه به مصرف بی رویه آب در سطح کشور و داده هاى پراکنده مربوط به پایین آمدن سطح آب های زیرزمینی، تشخیص اینکه فرونشستها و پیامدهاى حاصل از آن به پدیدهاى مشکل ساز در کشور تبدیل گشته، کار دشوارى نیست.

خسارات ناشی از فرونشست زمین:

* تخریب سفره های آب زیرزمینی و عدم امکان ذخیره طبیعی آب درآبخوان (مانند آنچه که هم اکنون در ابخوان برخوار- اصفهان اتفاق افتاده) 

* ادخال آبهای شور و شیرین مانند آنچه که اکنون در منطقه آران و بیدگل و ابوزید آباد اتفاق افتاده تا اواسط دهه 90 جهت جریان آب از سمت دشت کاشان به سمت کویر مرنجاب و دریاچه نمک بود ولی حالا با پایین رفتن سطح تراز آب به دلیل برداشت های بیش از حد جهت جریان بر عکس شده و از سمت دریاچه به سمت دشت کاشان شده به عبارتی در حال حاضر آبخوان کاشان در حال شور شدن و از دست دادن کیفیت آب خود خواهد شد.

* تغییر شکل شبکه آبراهه ها به دلیل تغییر شیب (رودخانه ها، کانال ها و آبراهه ها) بهترین مورد آن را می توانید با سفر به کاشان در مسیر مشکات به یزدل در منطقه امامزاده بی بی زینب مشاهده کنید.

* آسیب به شریان های حیاتی (پل ها، راه ها، خطوط راه آهن، مجاری فاضلاب ها) شاید حادثه ای که در 27 شهریور ماه 92 در مسیر جاده اصلی مشکات اتفاق افتاد و فرونشست باعث سقوط یک دستگاه خودرو به داخل چاله و فوت دو نفر شد را می توان به عنوان بهترین شاهد در نظر گرفت . و یا به حادثه انفجار خطوط لوله گاز در منطقه دامنه اصفهان بر اثر فرونشست اشاره کرد.

* خسارت به سازه های شهری و مسکونی

شاید بارزترین آن تخریب سازه های شهری، مسکونی و تاریخی می باشد که متاسفانه در حال حاضر کلان شهر اصفهان درگیر آن است. مثال آنچه که در میدان نقش جهان و مسجد جامع عباسی از دهه 90 اتفاق افتاد و فرونشست های نامتقارن باعث ایجاد شکاف های و ترک هایی در این بنای 400 ساله ایجاد کرده که متاسفانه این آسیبها به هیچ عنوان جبران پذیر نخواهد بود.

 

* خرابی پوشش چاه ها

* خسارت جدى و جبران ناشدنی به نواحی صنعتى و کشاورزی

* ایجاد شکاف زمین در ارتباط با فرونشست

این گونه شکاف ها در استان اصفهان به صورت یک مجموعه کاملی وجود دارد به طوری که ما در ناحیه سن سن و آب شرین ما شاهد ترک های فرونشست حلقوی هستیم. در ناحیه شمال موغار ، جنوب ابوزید آباد شاهد ترک های شش ضلعی و یا ترک های شاخه درختی یا دندریتی در منطقه امامزاده آقای علی عباس و یا ترک های خط مستقیم در منطقه مهیار و فروچاله ها در منطقه طاهر آباد کاشان می توان نام برد.

استان اصفهان در فلات مرکزی ایران قرار گرفته و یکی از خشک ترین حوضه های آبریز کشور محسوب می شود. به علت خشک سالی های اخیر و کاهش آورد رودخانه زاینده رود، تقاضای آب زیرزمینی افزایش یافته و این امر باعث افت سطح آب زیرزمینی و نشست سطح زمین در اغلب دشتهای این حوضه شده است. پدیده فرونشست زمین ناشی از پمپاژ بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی، معضلات زیادی را برای زمین های کشاورزی، مناطق مسکونی، صنایع، سازهها، شبکه های آبرسانی، خطوط خطوط مواصلاتی و انتقال نیرو و ... در برخی از دشت های استان اصفهان به وجود آورده است. 

از مجموع 35 دشت استان اصفهان 27 دشت ممنوعه و 10دشت آن ممنوعه بحرانی توسط وزارت نیرو اعلام شده است:

*دشتهای ممنوعه : کوهپایه-سگزی، اسفنداران، قمشه، مهرگرد، سمیرم، کٌمه، قبر کیخا، لنجانات، میمه، موته، گلپایگان، علویجه-دهق، دق سرخ، کرون، چادگان، بویین – میاندشت، دامنه- داران، چهل خانه و طرق – ابیازن است.

*دشتهای ممنوعه بحرانی : دشتهای کاشان، گلپایگان، نجف آباد، مهیار شمالی، مهیار جنوبی - دشت آسمان، اردستان، اصفهان- برخوار، بادرود-خالدآباد، مورچه خورت و دامنه- داران

* هشت دشت غیرممنوعه : دشتهای بیاضه، چوپانان، گاوخونی، خورفرخی، انارک، بختیاری، جندق و نایین